بخشی از مقاله
چکیده
با توجّه به آنکه، مطالعه، عنوانبه عاملی اساسی در انتقالِ دانش، فرایند جامعهپذیری، بازتولید فرهنگی و تعامل فرهنگها و اندیشههای مردمان و جوامع در طول تاریخ، نقشی اساسی ایفا میکندو نیز بر اساس جایگاهِآن در توسعه ظرفیّتهای روحی و فردی، افزایش ضریب توسعه ان سانی، و تو سعه اقت صادی، اجتماعی و فرهنگی، این پژوهش به روش پیمای شی و ابزار پر س شنامه، به برر سی الگوی مطالعه، به عنوان یکی از مصارف فرهنگی، و ارتباط آن با دو متغیّر پایگاه اقتصادی-اجتماعی و سرمایه فرهنگی، مطابق با نظر پییر بوردیو پرداخته است. جامعه آماری پژوهش، دان شجویان دو دان شگاهِآزاد و دولتیِ - رازی - واقع در شهر کرمان شاه بودهاند که برای د ستر سی به آنها، از روش نمونه گیری طبقهای چندمرحلهای متنا سب با حجم، ا ستفاده شدبر.
اساس نتایجِ تحقیق، میزان مطالعه دان شجویان دان شگاه دولتی در طول شبانه روز بی شتر از میزان مطالعه دانشجویان دانشگاه آزاد بود. بعلاوه، بیشترین و کمترین میزان مطالعه دانشجویان دانشگاه دولتی به ترتیب در حوزههای موضوعیِ آثار عامهپسند و آثار علمیِ غیر در سی بود. در مقابل، بی شترین و کمترین میزان مطالعه دان شجویان دان شگاه آزاد به ترتیب، مربوط به کتب دریِس دانشگاهی و کتبِ با درونمایه طنز بود. در ادامه، نتایج آزمون همبستگی دو سویه متغیّرهای تحقیق نشان داد که الگوهای مطالعه دانشجویان به صورت تصادفی صورت نمیگیرد، بلکه عوامل جامعهشناختی مثل پایگاه اقتصادی-اجتماعی و سرمایه فرهنگی، به صورت ایجابی و سلبی به آن جهت میبخشند و همزمان نقش دوگانه محرّک و بازدارنده را با هم در خصوص الگوی مطالعه ایفا میکنند.
کلیدواژگان: مصرف فرهنگی، الگوی مطالعه، سرمایه فرهنگی، پایگاه اقتصادی-اجتماعی، کتاب
-1 مقدمه و طرح مسأله
مصرف از خصیصههای بنیادی، و نیاز مصرفی از مهمترین نیازهای انسانی است. انسان برای تداوم حیات خویش نیازمند مصرف کالاها و خدماتی ا ست که نیازهای اولیه او را برآورده سازند . "نیاز" و "م صرف" به مثابه همراهان همی شگی ان سان در طول تاریخ، امروزه از یکدیگر فاصله گرفتهاند و شکافی بین آنها پدید آمده است به نحوی که دیگر مصرف انسانی مطابق با نیازهای انسانی نیست، بلکه بدل به چیزی فراتر از آن شده است. به عقیده برایسون - 1996 - استفاده از کالاهایی نظیر خانه، لباس، غذا، موسیقی و غیره نه تنها برای بقا و ادامه حیات انسان ضروری است بلکه میتواند نشاندهنده موقعیت اجتماعی او باشد. به بیان دیگر، با در نظر گرفتن سلیقه و ترجیحات افراد در انتخاب و مصرف کالاها میتوان به موقعیت اجتماعیشان پی برد - به نقل از صمیم و فاطمی، . - 1386 در این زمینه، الیزابت - 5 :1998 - در میّتاه مصرف در زندگی معاصر، تا جایی پیش میرود که بیان میکند مصرف و مصرفگرایی امروزه به حدّی اهمیّت یافته است که مردم دیگر کار نمیکنند تا زنده بمانند، بلکه کار میکنند تا بتوانند توان خرید محصولات مصرفی را داشته باشد. اگر برای سوژه دکارتی، اندیشیدنعالیّف تی انکار نشدنی بود که قطعیّت وجود او را تعیین میکرد، هستی سوژه جدید نه با اندیشیدن، بلکه با خرید کالاها و مصرفشان تعیین میشود.
به عبارت دیگر امروزه افراد، هویّت خویش را از طریق آنچه که مصرف میکنند، تولید میکنند یا بهتر است بگوییم جعل میکنند . بر خلاف گذشته که مصرف، تابعِ تولید بود، امروزه مصرف و شیوه های آن صورتی مستقل پیدا کرده و با امور دیگر به ویژه فرهنگ و ویژگیهای فرهنگی - و کمتر یا غیر اقتصادی - پیوستگی شدیدی یافته استاین. توجّه به "فرهنگ"چنان اهمیّتی دارد که برخی اندیشمندان همچون بودریار - 1389 - معتقدند که در زندگی اجتماعی معا صر همهچیز "فرهنگی" شده ا ست؛ بهعبارتی، حوزه "مصرف فرهنگی" به یکی از مهمترین مو ضوعات پژوهشهای جامعهشناختی بدل گشته و مطالعه مصرف و بهویژه مصرف فرهنگی، چشماندازهای پژوهشی بدیعی را به روی پژوهشگران حوزه جامعهشناسی فرهنگی گشوده است - ملکی و رفیعی، . - 2 :1390 کتاب و مصرف - مطالعه - آن، به عنوان یکی از اقلام مصرف فرهنگی، همواره به عنوان عاملی محوری در انتقالِ دانش و تعامل فرهنگها و اندیشههای مردمان و جوامع در طول تاریخ، نقشی اساسی ایفا کرده است.
در دوره مدرنیته متأخر با توجه به افزایش میزان بازاندی شی - گیدنز، - 1378 و در جامعهاطّلاعاتیِ پ سا صنعتی، با غلبه اقت صاد خدماتی بر اقت صاد تولیدی با توجه به پی شی گرفتن ارزش دانش و تخصص بر اهمیّتِ میزان مهارتاهمیّت، دانش و اطّلاعات نسبت به دورههای پیشین، دو چندان شده است. چرا که امروزه ایفای نقش و کنشگریِفعّال و حضور خلاقانه در عصرِ"یک فرهنگ و چند تمدّن" - رجایی، - 1392 با گسترشوفراگیریِ هر چه بیشترِفنّاوریهای اطّلاعاتی و ارتباطی و در پیِ آنپیداییِ جامعه شبکهای - کاستلز، - 1380،بیش از پیش نیازمند دانش و تخصّصِ اصیلی است که اساسیترین راه کسبِ آن مطالعه خواهد بودبعلاوه،. مطالعه به عنوان ابزاری مهم، جهت توسعه ظرفیّتهای روحی و فردی - کلارک و رامبولد، 2006 به نقل از فاضلی، - 1394 و افزایش ضریب توسعه انسانی، عاملِ بسیار راهگشایی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی میباشد. چرا که به عقیده بامبرگر - 1975 - توسعه در همه ابعاد آن در یک ملّت، در گرو دسترسی مردمِ آن به کتاب و گسترش عادت مطالعه در بین آنهاست. و همانطور که جوکار و کرمی - 1383 - نیز بیان کردهاند، نشانه توسعه فرهنگی و اجتماعی، برخورداری جامعه از اعضای اهل کتاب و مطالعه است - به نقل از فاضلی، . - 1394
با وجود اهمیّت انکار نشدنی مطالعه در فرایند پیشرفتِ هر کشور، سرانه مطالعه در ایران بسیار پایین است - واعظی، - 1392، به گونهای که مطالعه به طور عام و مطالعه انواعموضوعیِ کتابها به طور خاص، حتی در زمان اوقات فراغت، جایگاهی در میان برنامههای خیل عظیمی از اعضای جامعه ندارد - بحرانی، - 1376سطح. مطالعه در جامعه به حدّی نازل است که بازنمود آنحتّی در میان کتابداران کتابخانههای عمومیِ کشور، به عنوان آموزشگران و معلّمان جامعه - گالوپ، - 1999،مبلّغان سلامتی و بهداشت در جامعه - لینان و دیگران، - 2004، آموزشگران سواد اطّلاعاتی - کلاید، - 2002، و حتّی به عنوان توسعهدهندهگان دولت الکترونیکی - گیسبون و دیگران، - 2009،به علّتِ عدم برخورداری از برنامهمطالعاتیِ جامع - زره ساز و پازوکی، - 1391، به راحتی و روشنیقابل مشاهده است. بر اساس نتایج برخی مطالعاتِ داخلی - طرح بررسی و سنجش شاخصهای فرهنگی کشور، 1390؛ فاضلی، - 1386 در طول هفته، حدود 48 درصد مردم - مردم عامه و قشر تحصیلکرده - فاقد مطالعه غیر درسی و حدود 18 درصد آنها کمتر از 2 ساعت مطالعه دارند.
بعلاوه، میزان مطالعه دانشجویان دانشگاههای تهران به طور خاص، کمتر از یک ساعت در طول شبانهروز، و دان شجویان ک شور به طور عام، حداکثر 3 ساعت در طول هفته - با میانگین 52 دقیقه در هفته - میبا شد - به نقل از فا ضلی، . - 1394 نگاهی به جامعه غربی ن شان میدهد که م صرف فرهنگی و ر سانهایِ مکتوب - عمل مطالعه - بیش از م صرف فرهنگیِ شفاهی ا ستاین. م ساله علّت های زیادی داردتمدّ.ن هویّت اجتماعی و فرهنگی غرب و اروپا برگرفته از چاپ و سنّتِفرهنگِمکتوب و ارتباطاتِ کتبی است . چاپ، کتاب و مطبوعات پایههای تمدنی غرب را تشکیل می دهندسنّ.تِفرهنگیِ مکتوب - خواندن ونوشتن - و مصرف فرهنگیِ مکتوب، با توسعه سواد در میان مردم و نسلهای مختلف عمومیّت پیدا کرد و ظهور رسانه های دیگر - سینما، رادیو،تلویزیون و... - آن را ازبین نبرد .
حتی با ظهور فناوری های نوینارتباطات و اطّلاعات و اینترنت که حا صل همگرایی فناوریهای مختلف است، به فرصتی برای اشاعفرهنگِ مکتوب از طریق دیجیتالیشدن اطّلاعات و کتابها و مطبوعات و دسترسی آسانتر به آن تبدیل شده است. اما نگاهی به جامعه ایرانی نشان میدهد که در طول تاریختمدّ،ن و هویّت فرهنگی و اجتماعی ایران مبتنی بر سنّتِفرهنگِ شفاهی و ارتباطاتِ شفاهی - شنیدن و گفتن - بوده ا ست. تا جایی که هنوز هم در جامعه ایرانی اعتبار شنیدهها و اطلاعات رد و بدل شده در ارتباطات میان فردی بین افراد در جامعه بیشتر از ارتباطات مکتوب و مطالعه منابع اطلاعاتی است. ورود چاپ، ورود و ظهور کتاب و روزنامه ها و شکل گیری نهادهای مدرن آموزشی نیز نتوانست بر این جنبفرهنگی عام یعنی سنّت فرهنگ شفاهی غلبه کند . لذا سنت فرهنگی مکتوب - خواندن، نو شتن - و به تبع آن م صرف فرهنگیِ مکتوبعمومیّ،ت پیدا نکرد و ورود ر سانههای نوین مانند سینما، رادیو و تلویزیون به ایران به علّت اینکه در این رسانهها نیز ارتباط شفاهی - صوت و تصویر - غلبه داشت، زمینعمومیّهت یافتنرهنگِفمصرفیِ مکتوب را در میان نسل های مختلف از بین برد.
از اینباروتوجّه به واقعیّات مذکور، و با استناد به کنوانسیون 1996 م. یونسکو در مورد سنجش میزان مطالعه در کشورهای مختلف، مبنی بر اینکه "نباید کتابهای در سی و غیر در سی را از یکدیگر تفکیک کرد"، و نیز با توجه به جایگاه مطالعه انواع کتابها اعم از در سی و غیر درسی، در جامعه، به عنوان یکی از اساسیترین ابزارهای پیشرفت و توسعه، سنجش گرایش دانشجویان به انواع گونههای موضوعی کتاب - از قبیل کتب ادبی، مذهبی، تاریخی و غیره - و نیز میزان مطالعه آنها در طول شبانهروز، از ضرورت علمی و کاربردی بسیاری برخوردار خواهد بود. در همین راستااین، پژوهش سعی دارد که با بررسیِ تطبیقیوضعیّت مطالعه دردو دانشگاهِ آزاد و دولتی - رازی - شهر کرمانشاه - بر اساس فرض نابرابر بودن سطح علمی دو دانشگاه - به تبیین وضعیّت مطالعه - بر اساس میزان و تفکیک موضوعی - بر مبنای سرمایههای اقتصادی و فرهنگی بپردازد. بنابراین پرسشهای این پژوهش به قرار زیر هستند:
1. میزان مطالعه دانشجویان دانشگاههای آزاد و دولتیِ کرمانشاه، در طول یک شبانهروز چقدر - چند دقیقه - است؟
2. بیشترین و کمترین میزان مطالعه در بین دانشجویان دانشگاههای آزاد و دولتیِ کرمانشاه، مربوط به کدامیک از گونههایموضوعیِ مطالعه است؟
3. سرمایه اقتصادی دانشجویان دانشگاههای آزاد و دولتیِ کرمانشاه چه رابطهای با وضعیّت الگوی مطالعه - نوع و میزان - آنها دارد؟
4. سرمایه فرهنگی دانشجویان دانشگاههای آزاد و دولتیِ کرمانشاه چه رابطهای با وضعیّت الگوی مطالعه - نوع و میزان - آنها دارد؟
-2 پیشینه پژوهش
در زمینه مصرف فرهنگی، چه در داخل و در خارج، مطالعات چندی انجام گرفته است؛ نتایج پژوهش رجبزاده - 1381 - نشان داد که در مصرف اقلام فرهنگی از قبیل تلیویزیون، رادیو و ویدئو، بین زنان و مردان تفاوت معناداری وجود دارد. تحقیق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی - 1382 - که با رویکردی جنسیّتی انجام شده بود نشان داد که زنان بیشتر به مطالعه کتب شعر و ادب، رمان، داستان و کتب دینی، و مردان بیشتر به مطالعه کتب دینی میپردازند. نتایج تحقیق مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران - 1392 - نشان داد که مصرف اقلام فرهنگی - موسیقی، سینما، تئاتر - با تح صیلات و سرمایه فرهنگی رابطه معناداری داردتو. سّلی و خادمیان در تحقیق - 1386 - دریافتند که در م صرف فرهنگی و به ویژه مطالعه کتاب،جنسیّت نقش مؤثری دارد. تحقیق ادیبی سده و شجاع - 1387 - نیز نشان داد که مقطع تحصیلی و اوقات فراغت رابطه مثبت و نیز طبقه اجتماعی رابطه ضعیفی با میزان مصرف فرهنگی دارد.
چان و گلدتورپ - 2007 - در پژوهشی ببا هدف بررسی رابطه به این نتیجه دست یافتند که اقشار بالای جامعه نه تنها مصرف فرهنگی متعلّق به فرهنگ نخبه، بلکه دیگر انواع عام هپسند را نیز به مصرف میرسانند. در واقع به اذعان آنها، اقشار مختلف اجتماعی، نه به واسطهی مصرف نخبهگرایانه و تودهگرایانه، بلکه از طریق مصرف همهچیزخوارانه و تکخوارانه از یکدیگر تمایز مییابند. نتایج تحقیق کاتزگرو و همکاران - 2007 - نشان داد که مصرف فرهنگی افراد بیش از آنکه تابعی از موقعیّت اجتماعی خودشان باشد، به موقعیّت اجتماعی والدین آنها وابسته است. نتایج پژوهش پورهانن و همکاران - 2009 - نیز نشان داد که تحصیلات، سن و به ویژه جنس، در تبیین الگوهای ذائقه ادبی و موسیقایی و ادبی نقش خاصی دارند. علاوه بر موارد ذکر شده تحقیقات دیگری همچون فاضلی - 1386 - ، قا سمی و صمیم - 1387 - ، مو سوی - 1387 - ، ودادهیر و همکاران - 1390 - ، محمدپور و ح سنپور - 1391 - ، ناتال و همکاران - 2011 - ، و
کاکریل و لیو - 2013 - ، به بررسی مصرف فرهنگی پرداختهاند . در نهایت هر چند در برخی از تحقیقات مذکور، مطالعه به عنوان یکی از مصارف فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته، امّا هیچکدام از آنها به صورت جداگانه و با تأکیدِ اصلی بر مصرف و مطالعه کتاب، به آن نپرداختهاند، بلکه مطالعه را به عنوان یکی از گونههای م صرف فرهنگی در کنار سایر اقلام همچون مو سیقی، لوازم آرای شی، سینما و غیره مدّ نظر قرار دادهاند. امّا وجه تمایز پژوهش پیشرو آن است کهاختصاصاً الگوی مطالعه - میزان مطالعه در طول شبانهروز و گونههای موضوعیِ
