بخشی از مقاله
چکیده
شهر اسلامی پیش از آن که منزل گاهی برای قافله های عازم نواحی دوردست یا رباطی برای حمایت از مؤمنان در برابر هجوم دشمنان باشد مامن شیوه ای از زندگی بود که در آن همگان در تصمیم گیری و اجرای امور مشارکت داشتند سیمای جغرافیایی شهرهای دنیای اسلام خود آیینهای است بر مظاهر تمدّن اسلامی، در سیر تاریخی اسلام گرایی در قلمروهای اسلامی شهرهای بزرگی رشد یافتند که شهرهای کانونی اسلام را از هر حیث پشت سر نهادند و شمار شهرهای کوچک و متوسط نیز افزونتر شد.
پیشتر تأثیر آیین مقدس اسلام را در نامگذاری شهرها و روستاها مطرح کردیم و اینک برآنیم تا تأثیر اسلام را بر سیما و بافت شهرها پیگیریم بطور کلّی شهر در دوره های قبل از اسلام و در ایران باستان، طی دورهای نسبتاً طولانی، تحوّل تدریجی خود را از نظامی تا اجتماعی پشت سر نهاد و تغییر شکل یافت. این تغییرات در ساختار اجتماعی اقتصادی و با تغییر در ساختار فیزیکی در بخش های زیر تحقق یافته است. - 1 کهندژ که هسته اول شهر را تشکیل میداد و شامل قصر یا کاخ امپراتوری و بخش نظامی بود.
شارستان - شهرستان - که محلات شهر را به وجود می آورد و محصور بود. - 3 بخش بیرونی شهر که »سواد« یا حومه خوانده میشد و شامل مزارع و باغات بود. شهر اسلامی از تقدس خاصی برخوردار است و باید در جهت گسترش امنیت شهروندان آن از هر نظر کوشید. مقاله حاضر، بر آن است تا به بررسی شهر و ویژگی های شهر اسلامی را بررسی کند. برای رسیدن به این مهم لازم بود تا مقوله شهر شناسی از جنبههای نظری و دیدگاههای مرتبط با آن مطالعه شود.
واژگان کلیدی: توسعه پایدار، محله پایدار، کودک، فضای بازی، حس تعلق
مقدمه
برخی از محققان نظیر پروفسور ویلبر معتقدند که اجرای هر طرح و معماری به سه عنصر اجتماعی بستگی دارد. اول جامعه ای که به ان طرح نیازمند است. دوم شخص یا اشخاصی که از اجرای طرح حمایت می کنند. و هزینه مالی آن را متعهد می شوند. سوم معمار یا استاد کارانی که طرح را اجرا می کنند. جذابیت تحقیق و مطالعه معماری ایران در این است که در یابیم چگونه این عوامل سه گانه بریکدیگر تاثیر می گذارند و سر انجام به احداث بنایی منجر می شوند.
به طور کلی بناهای دوره اسلامی را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد: الف: بناهای مذهبی :که شامل مساجد، آرامگاه ها، مدارس، حسینیه ها، تکایا و مصلی ها. ب: بناهای غیر مذهبی شامل: پلها،کاخ ها،کاروانسرواها، حمام ها، بازارها قلعه ها، آب انبارها ، درباره اینکه چه چیزی یک شهر اسلامی است یا اینکه آیا شهر اسلامی تاکنون وجود داشته، هنوز مجادلههای زیادی وجود دارد.لاپیروس معتقد است: مسلمانان عرب صرفاً در شهرهای جدید زندگی نمی کردند بلکه برخی در شهرها و دهکدهها سکنی گزیدند.
او در ادامه افزوده است: "اعراب به شهرسازی در خاورمیانه تحرک بخشیدند، بدون آنکه باعث افزایش کلی در سطح توسعه شهری شوند و بدون آنکه به شهرها هویت اسلامی بدهند". البته در بین محققانی همچون: حمدان، نوعی اجماع کلی وجود دارد که شهر اسلامی دارای ویژگیهای خاص زیر میباشد. مسجد اصلی:که در قلب شهر واقع شده که معمولاً سوق - یا بازار - آن را احاطه کرده است، سوق یا بازار: در خارج از مسجد اصلی قرار داشتند و در آنجا فعالیت های اقتصادی در شهر عرضه میشده است.
اقلام مقدسی مانند شمع، بخور و عطر و اقلامی که توسط کتاب فروشان و صحافان به فروش میرسد،ارگ: که به قصبه مشهور است نمود حاکم است، قصبه که دور تا دور آن دیوار بود، مشتمل بر ناحیهای بود که دارای مسجد، باغها، دفاتر ساکنان خودش بوده است و معمولاً در بخش بالایی شهر نزدیک به دیوار قرار داشته است. در یکی از خطهای مصری مفهوم کلمه شهر به معنی مادر بوده است. در حقیقت شهر کار خود را با هدف بازسازی گیتی و به زمین آوردن کائنات آغاز نمود و بدین ترتیب به نمادی از آنچه امکانپذیر است بدل گردید.
طرح مساله
طی قرن اخیر تغییر و تحول عظیمی در شهر های کشور های اسلامی مشاهده می کنیم از قرن 19 به بعد تمیز شهر با ویژگی های خاص اسلامی، شرقی و بدون نفوذ تمدن غربی می توان در جهان اسلام پیدا کرد. مطالعه شهر های کشور های اسلامی بیانگر این واقعیت است که اغلب آنها به دو بافت قدیم و جدید تقسیم شده اند. و مرز آن دو با یکدیگر قابل تشخیص است. لذا در مطالعات شهر های جهان به ویژه شهر های بزرگ اسلام باید به مطالعات انجام شده درباره بافت قدیم شهر های مذکور توجه بیشتری بنماییم
در این مقاله سعی داریم برای شناخت، ماهیت، اصول و ارکان و عناصر شهر های کشور های اسلامی به بررسی دیدگاه ها و نظریات مطرح توسط شهرسازان و جغرافی دانان جهان اسلام میپردازیم.همچنین ضمن مرور نظریات و الگو های ارائه شده درباره نحوه پیدایش و علل شکل گیری شهر های کشور های اسلامی، نظریات و دیدگاه های مختلف از جمله کالبدی و ساختار فیزیکی می پردازیم.
رویکرد های مرتبط با مفهوم شهر اسلامی
ابتدا گرایش ها و ایده های مرتبط با تحول شهر اسلامی در چارچوب سه رویکرد عمده مطرح ودر ادامه با کنکاش بیشتر این مفهوم در مباحث اخیرعوامل تاثیر گذار بر ساختار شهر اسلامی در چارچوب رویکردی جامع با بهره گیری از نقاط مشترک رویکردهای پیشین مطرح می گردد. همان طور که حکیم مطرح می کند شناخت عوامل انگیزشی مناسب، مناسب ترین شیوه تدوین اصول پیکربندی شهر است ، همچنین بیانکا تاکید می کند که این رویکرد در مطالعه نقطه اغازین و مهم در کشف اصول شکل دهنده شهر اسلامی است - مدنیپور، علی، - 1381، از جمله این رویکردها می توان به انگیزه های سیاسی، اجتماعی، و رویکرد الهام های فلسفی نام برد.
رویکرد انگیزه های سیاسی
نخستین رویکرد شناخت رویکرد شهر اسلامی عمدتا توسط پژوهشگران غربی و شرق شناسان بنیان گذاری شده است. از نظر این دیدگاه انگیزه های سیاسی مهم تری نقش را در ساختار بندی شهر اسلامی داشته است. به طوری که شهر با داشتن نواحی مسکونی متمایز بر اساس عوامل نژادی، قومی، مذهبی، در اطراف مسجد جامع و بازار وتعدادی حمام عمومی همجوار آن چیدمان یافته است.
از این ساختار الگوی خیابان های نامنظم تار عنکبوتی بر روی فضای شهر تسلط داشته است همان طور که الصیاد عنوان می کند از نظر این گروه مرکزیت حاصل شده در ساختار شهر اسلامی ناشی از مرکزیت سیاسی است - براون، این رویکرد توسط محققان دهه های اخیر قرن 20 به دلیل عدم توجه به تمایز شهر ها از یکدیگراز نظر زمانی، مکانی و عملکردی مورد نقد قرار گرفت.از آنجا که گروهی از پژوهشگران غربی سعی کرده اند ویژگی های شهر اسلامی را با شهر غربی مقایسه نمایند. و بیشتر به عناصر ظاهری شهر توجه نموده اند. و چندان به تجزیه و تحلیل محتوایی و فرایند شکل گیری و تحول آن و اصول اجتماعی، روحانی موثر بر پیکر آن نپرداخته اند.
