بخشی از مقاله
تبیین الگوی سازمانی فرابروکراتیک در ابعاد محیطی، ساختاری و رفتاری با مدل سازمانی بروکراتیک
چکیده
عصری که در آن به سر می‌بریم به عصر فراصنعتی یا عصر اطلاعات و ارتباطات شهرت یافته است.با پیشرفت علوم و فنون و نیز فناوریهای پیشرفته نظیر اینترنت،تکنولوژی‌های مخابراتی،اطلاعاتی،ماهواره‌ها فاصله زمانی و مکانی در دنیای امروز کاهش پیدا کرده و به قول آقای مک لوهان کانادایی،دنیای ما به یک دهکده جهانی تبدیل شده و در این میان، رقابت شدیدی در عرصه‌های تجاری فرهنگی،اقتصادی،اجتماعی بین جوامع مختلف به وجود آمده است.رقابت در تولید محصول با کیفیت،تنوع بالا،شبکه‌های جهانی شده تولید، بکارگیری فن‌آوریهای پیشرفته اطلاعاتی و ارتباطی،نقش روزافزون کار دانشی از جمله محرک‌های ایجاد اشکال سازمانی جدید می‌باشد.بنابراین امروزه طراحی و بکارگیری شکل های نوین و فرابروکراتیک سازمانی نظیر سازمانهای شبکه‌ای و دانشی،امری ضروری است. در این مقاله ابتدا چارچوب کلی تحقیق جهت بررسی و تبیین ابعاد و مولفه‌های سازمانهای فرابروکراتیک ارایه شده است.سپس ضمن تبیین مفهوم سازمانهای بروکراتیک و فرابروکراتیک و نیز نقاط قوت و ضعف آن،ویژگیهای آنها مورد بررسی قرار گرفت و در پایان براساس مدل سه‌شاخگی،ابعاد و مولفه‌های محیطی،ساختاری و رفتاری سازمانهای بروکراتیک و فرابروکراتیک بمنظور بررسی و شناسایی آنها ارایه شده است و این نتیجه حاصل شد که برای ایفای نقش فعال و موثر در محیط پرمتلاطم امروزی و نیز مواجه با آینده مبهم و بی‌نظم می‌بایستمی ضمن بررسی وضعیت سازمانها از ابعاد مختلف،الزامات و زیرساخت‌های لازم را برای ایجاد و بکارگیری الگوی سازمانی فرابروکراتیک فراهم نمود.
کلمات کلیدی
سازمان بروکراتیک،سازمان فرابروکراتیک،تئوری سازمان
مقدمه
امروزه یکی از شاخصهای برتری یک سازمان به سازمان دیگر دارا بودن نیروی انسانی متعهد می‌باشد.وجود چنین نیروی متعهدی وجهه سازمان را در اجتماع مهم جلوه داده و زمینه را برای رشد و توضعه سازمان فراهم می‌کند برعکس نیروی انسانی با تعهد و تعلق اندک نه تنها خود در جهت نیل به اهداف سازمان حرکت نمی‌کند بلکه در ایجاد فرهنگ بی‌تفاوتی نسبت به مسائل و مشکلات سازمان در میان سایر همکاران می‌تواند موثر باشد مهمتر از این،سازمان را در تحقق اهداف و آرمانهایش ناکام می‌سازد . همچنین تعهد موجب بهره‌وری می‌شود،زیرا افزایش تعهد موجب ارتقا سازگاری فرد با سازمان،بروز خلاقیتهای فردی،و نیز استفاده کارآمد از منابع انسانی می‌شود که این همه خود افزایش بهره‌وری را در پی دارد.
با عنایت به اهمیت این مسئله ضورری است که سازمانها تدابیر لازم را به منظور حفظ و افزایش تعهد اعضایشان بیندیشند و عواملی را که می‌تواند منجر به کاهش تعهد آنان گردد را به حد اقل ممکن رسانده و از میان بردارند یکی از عوامل مرتبط با تعهد سازمانی عدالت می باشد.
محیط پویا،پیچیده و تحولات گسترده به خصوص در زمینه تکنولوژی اطلاعات،تغییرات در ساختارهای سازمانی را اجتناب‌ناپذیر نموده است و جهت پاسخگویی و تطبیق با نیازهای محیطی شکل‌های جدید سازمانی نظیر سازمانهای شبکه‌ای،دانشی و حرفه‌ای و مجازی بوجود آمده‌اند تا ضمن تقویت هماهنگی افقی و ایجاد ساخت‌ها و فرآیندهای سازمانی ساده و روان،موجبات رضایت مشتریان داخلی و خارجی را فراهم کنند.مهمترین ویژگیهای مشترک آنها عبارتست از:تامین منابع از خارج سازمان،وجود ارتباطات شبکه‌ای بین بخش‌ها و واحدها،مرزهای سازمانی منعطف و تکیه بر کارکنان دانشی و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات.
از سوی دیگر اقتصاد جهانی از یک اقتصاد تولیدگرا به یک اقتصاد مبتنی بر دانش و خدمات،جایی که کالای اصلی دانش و اطلاعات می باشد،تغییر کرده است و موضوع حیاتی سازمانهای امروزی مدیریت موثر سرمایه‌های فکری است که این امر از طریق ایجاد و بکارگیری ساختارهای نوین سازمانی فرابروکراتیک از قبیل سازمانهای شبکه‌ای،دانشی و....امکان‌پذیر می‌باشد که هرکدام از اینها شکلی از ساختارهای فرایند محور است.ساختاردهی نوین،گام بنیادی در عدم تمرکز است که با توانمندسازی کارکنان آغاز می‌شود.سازمانهای فرابروکراتیک بوسیه بردن مسئولیت‌ها به سطوح پایین‌تر سازمان،درجه بالایی از عدم تمرکز را ایجاد می‌کنند این امر موجب حرکت از ساختار سلسله مراتبی به ساختارهای منعطف و غیر سلسله مراتبی می‌گردد (Walczal,2005) .
مقاله حاضر،نتایج تحقیقی است که برای تعیین ابعاد و مولفه‌های سازمانهای بروکراتیک و فرابروکراتیک صورت گرفته است.در بخش اول این مقاله مفاهیم و چارچوب نظری سازمانهای فرابروکراتیک،بحث شده است و در بخش بعدی مفهوم ویژگیهای سازمانهای بروکراتیک و فرابروکراتیک تبیین شده و در پایان ابعاد و مولفه‌های محیطی،ساختاری و رفتاری سازمانهای بروکراتیک و فرابروکراتیک ارایه شده است.
1.بیان مسئله
پیچیدگی و تکنولوژیکی،گستردگی اطلاعات،سرعت ارتباطات و افزایش بی‌نظمی در محیط،ادامه کسب و کار از طریق سازمانهای بروکراتیک را غیرممکن ساخته و اینگونه سازمانها با ساختارهای بروکراتیک،سلسله مراتبی،خشک و انعطاف‌ناپذیر نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای متغیر و متنوع محیطی شوند.بنابراین جهت حفظ و بقاء در عرصه رقابت جهانی،بررسی و تبیین ابعاد مختلف ساختاری،زمنیه‌ای و رفتاری سازمانها بمنظور استفاده از شیوه‌های نوین سازمانی و متفاوت از شیوه قبلی سازمانها ضروری است.سازمانهای امروزی نمی‌توانند صرفا به پیش‌بینی آینده نزدیک اکتفا کرده و منتظر عمل باشند تا عکس العمل نشان دهند بلکه باید با برنامه‌ریزی‌های بلندمدت از طریق شکل داده به محیط،به‌طور فعال عمل نموده و محیط را مسخر خود نمایند.به عبارتی،با بکارگیری ساختارهای فرابروکراتیک به جنگ محیط پرتلاطم ر فته و نه تنها منتظر عمل محیط نمانند،بلکه به تغییر آن اقدام کنند.بطوری که امروزه حفظ و ارتقای مزیت رقابتی دغدغه اصلی مدیران است و به نظر اندیشمندان علم مدیریت یکی از عوامل اصلی تحقق این امر استفاده از ساختارهای نوین سازمانی فرابروکراتیک از جمله سازمانهای شبکه‌ای و دانشی می‌باشد.
در این راستا آگاهی از ابعاد،مولفه‌ها و شاخصهای شکل‌های مختلف سازمانی بخصوص شکل سازمانی فرابروکراتیک و نیز بررسی نقاط قوت و ضعف آنها بمنظور طراحی شکل سازمانی مناسب با نیازهای کشور ضروری است که در این مقاله به این موضوع پرداخته شده است.
2.چارچوب نظری و الگوی تحقیق
از آنجایی که نظریه‌های مدیریت در سه سطح قلمرو رفتاری ساختاری(سطح کلان)و محیطی(زمینه‌ای)شکل گرفته‌اند لذا در تبیین ابعاد مختلف سازمانهای فرابروکراتیک از مدل تحلیلی سه شاخگی استفاده شده است.براساس این مدل پدیده سازمان و مدیریت را می‌توان برحسب سه دسته عوامل رفتاری،ساختاری و زمینه‌ای بررسی و تجزیه و تحلیل نمود.منظور از عوامل رفتاری(محتوایی)کلیه عوامل مربوط به نیروی انسانی که محتوای سازمان را تشکیل می‌دهد مانند انگیزش،روحیه کار و رضایت شغلی را شامل می‌شود.عوامل ساختاری دربرگیرنده مجموعه روابط منظم حاکم بر اجزای داخلی سازمان که بدنه آن را می‌سازند مانند ساختار سازمانی،قوانین و مقررات می‌باشد و سرانجام عوامل زمینه‌ای شامل محیط و شرایط بیرونی که سبب‌ساز عوامل رفتاری و ساختاری هستند،می‌گردد.(میرزایی،1381).عوامل اشاره شده در نمودار 1 آورده شده است.
شکل(1)مدل تحلیلی سه شاخگی
علت نامگذاری این مدل به سه شاخگی آن است که ارتباط بین عوامل ساختاری،رفتاری و زمینه‌ای بگونه‌ای است که هیچ پدیده یا رویداد سازمانی نمی‌تواند خارج از تعامل این سه شاخه صورت بگیرد.به عبارت دیگر رابطه بین این سه شاخه یک رابطه تنگاتنگ بوده و در عمل از هم جدایی‌ناپذیرند درواقع نوع روابط موجود بین این سه شاخه از نوع لازم و ملزوم بوده و به مثابه روییدن از تنه واحد حیات سازمان می باشند.در چنان رابطه‌ای عوامل ساختاری،رفتاری و زمینه‌ای به شکل روابط سیستمی مداوم در حال تعامل است و سه شاخه مزبور،سه گونه از یک نوع عمدتا از نوع غالب زمینه بوده و بین آنها به هیچ وجه سه‌گانگی حاکم نمی‌باشد.بنابراین تمایز و تشخیص این سه جنبه از حیات سازمانی،صرفا نظری نبوده و فقط به منظور تجزیه و تحلیل شناخت مفاهیم و پدیده‌های سازمانی می‌باشد.در این مقاله سعی شد با توجه به ویژگی مهم جدایی‌ناپذیر شاخه‌های سه‌گانه،از این مدل به عنوان چارچوب و متدولوژی تحقیق استفاده شود.
3.اهداف تحقیق
از آنجایی که استقرار ساختارهای فرابروکراتیک مستلزم وجود پیش‌زمینه‌هایی از ابعاد مختلف زمینه‌ای،ساختاری و رفتاری است لذا در این تحقیق مولفه‌ها و شاخصهای ابعاد مذکور در سازمانهای بروکراتیک و فرابروکراتیک تبیین شده تا از این طریق بتوان میزان بروکراتیک و فرابروکراتیک بودن سازمانها را مشخص نمود.به همین منظور در این نوشتار ابعاد،مولفه‌ها و شاخصهای سازمانهای فرابروکراتیک بررسی،تعیین و پیشنهاد می‌گردد.
4.روش تحقیق
این پژوهش از نوع تحقیقات توصیفی می‌باشد که به روش کثرت‌گرا1انجام شده است.روش کثرت‌گرا ترکیبی از روشهای پیمایشی2و مطالعه تطبیقی3می‌باشد.از روش پیمایشی برای نظرسنجی و جمع‌آوری داده‌های سطحی وسیع از خبرگان نظام اداری استفاده شد همچنین از طریق مطالعه تطبیقی ابعاد،مولفه‌ها و شاخصهای سازمانهای فرابروکراتیک مندرج در مقالات تخصصی سایت‌های Emerald و Elsevier و Proquest مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت ابعاد و مولفه‌های ساختارهای فرابروکراتیک ارائه شد.
با استفاده از روشهای مختلف جمع‌آوری داده‌ها از جمله مصاحبه با مدیران و خبرگان سازمانی تلاش شد تا به سوالات پژوهش پاسخ داده و اهداف مندرج در مقاله تحقق یابد.
5.سازمانهای بروکراتیک
یکی از اشکال ساختاری که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ارائه گردید ساختار بروکراتیک بود.مدل بروکراتیک نوعی واکنش بر ضد انقیاد کارکنان،پارتی‌بازی و بی‌رحمی نسبت به آنها،رابطه‌مداری و عدم شایسته‌سالاری بود.
تعریف بروکراسی از نظر وبر:
نوعی ساختار منظم،ضابطه‌مند و سلسله‌مراتبی که ویچگیهایی نظیر سازمان بزرگ قانونمند،سلسله‌مراتب،ثبت و ضبط،درجه تخصص بالا،عدم ملاحظات شخصی،عاطفی و احساسی،حاکمیت روابط رسمی را دارا می‌باشد.
5.1.ویژگیهای سازمانهای بروکراتیک
ساختارهای بروکراتیک بوسیله ویژگیهایی نظیر پیژیدگی و رسمیت زیاد و تمرکزگرایی کم شناخته می‌شوند چنین ساختارهایی با وظایف یکنواخت مناسبت داشته و بر رفتارهای برنامه‌ریزی شده متکی بوده و در واکنش به رویدادهای پیش‌بینی نشده نسبتا کند،عمل می‌کند قدرت در شکل سازمانی بروراتیک تا حدودی غیرمتمرکز بوده و بر هماهنگی رسمی و غیررسمی تاکید می‌شود.بطور کلی سازمانهای بروکراتیک برای فعالیت با کارایی بالا در محیط باثبات ایجاد شده است و دارای ویژگیهای زیر می‌باشند: (Wang Ahmed,2003) .
*تقسیم اهداف کلی به جزئی،سلسله‌مراتب و ایجاد جایگاهی به نام مقام
*ساختار ایستا،خشک و غیر قابل انعطاف و نیز استانداردسازی فرایند انجام کار
*حرفه‌گرایی،تخصص و مهارت و بکارگیری تجربه و آموزش برای ارتقاء آن
*وجود یک ساختار کارراهه شغلی و ارتقاء افراد برمبنای ارشدیت یا شایستگی و یا ترکیبی از هر دو
*اختیار و قدرت قانونی؛قدرت متعلق به مقام و لذا مشروع است و کسب آن توسط توانایی فنی و تخصصی
*وجود قوانین و مقررات بروکراتیک و خشک و نیز سیستم ثبت و ضبط
*پرداخت حقوق برمبنای جایگاه سازمانی افراد
*عدم تناسب پست‌های سازمانی با توانمندی و شایستگی کارکنان
*کنترل و وجود یک سیستم انظباطی در سازمان
