بخشی از مقاله
چکیده
ورود بخش خصوص در عرصه فعالیت های اجرایی و بهره برداری در زمینه طرح های منابع آب، فرصتی مغتنم برای شکوفایی بخش کشاورزی و رونق اقتصادی مناطق محل اجرای این پروژه هاست . شبکه آبیاری تحت فشار قلعه مدرسه دراستان خوزستان و درجنوب شهرستان بهبهان به مساحت 720 هکتار درساحل راست رودخانه خیرآباد واقع گردیده است. براساس مطالعات صورت گرفته توسط مهندسین مشاور ، بدلیل اختلاف ارتفاع سطح آب رودخانه خیرآباد تا سطح اراضی از ایستگاه پمپاژ جهت انتقال آب استفاده گردید. همچنین با توجه به شرایط توپوگرافی، بافت خاک وسایر پارامترهای مورد نیاز جهت انتخاب نوع آبیاری اراضی مذکور، روش آبیاری بارانی و قطره ای به عنوان گزینه های برتر انتخاب گردید. با توجه به اینکه هزینه اجرایی شبکه های آبیاری به خصوص آبیاری تحت فشار بسیار بالا می باشد و بدون جلب مشارکت کشاورزان اجرای طرح ها به کندی صورت می گیرد اقدام به تشکیل تعاونی کشاورزی متشکل از بهره برداران در منطقه گردید تا با استفاده از ساز و کار بند ط ماده 17 قانون برنامه چهارم توسعه، تعاونی های ایجاد شده عهده دار کار گردند.
از آنجایی که انتقال ایده ها و روش های نو به کشاورزان، بسیار مشکل و زمان بر می باشد لذا جهت جلب مشارکت مردم ناگزیر به بازنگری درالگوی کشت و شیوه آبیاری گردید و این امر با استقبال کشاورزان صورت گرفت و باعث افزایش مشارکت مردم گردید. طبیعی است در درازمدت، شرکت های تعاونی با واگذاری فعالیت خود در شبکه های فرعی به تشکل های مردمی متشکل از بهره برداران، با ارتقاء دانش کاری خود آمادگی لازم برای مدیریت پایدار شبکه های اصلی وتاسیسات تامین آب را خواهند یافت و دولت نیز به هدف خود درخصوصی سازی صنعت آب به وسیله انتقال مدیریت آبیاری نائل گردیده و زمینه تحقق اهداف مورد انتظار برنامه های توسعه در قالب سند چشم انداز توسعه فراهم می گردد.
واژگان کلیدی : مشارکت، بهره برداری، خصوصی سازی، تشکل، انتقال آبیاری، مدیریت
-1 مقدمه
آب به عنوان یک نعمت حیات بخش الهی همواره مهمترین نقش را دربقاء وگسترش جوامع انسانی و تمدن های بشری ایفا نموده است . ایرانیان از دیرباز در امر تامین، توزیع و تقسیم آب براصول مشارکتی عمل می نموده اند و دراین خصوص با تکیه براندوخته ها ، دانش وتجربیات خویش ابتکاراتی را خلق کرده اند که نمونه بارز آن انتخاب آبیار - میراب - برای مدیریت، نگهداری و بهره برداری از انهار سنتی و قنوات ، تنظیم برنامه برداشت آب ازرودخانه ها وتثبیت ورعایت حقابه ها بوده است.مدیریت مشارکتی آبیاری به عنوان یک رهیافت جهانی برای بهره برداری پایدار از تأسیسات و منابع آبی، وارد کشور نیز گردیده و از این رهگذر مقامات ارشد بخش، اجرای این رهیافت را به عنوان یک ضرورت مورد تأیید وتأکید قرارداده اند - حیدریان . - 1383
کشاورزان نیز اصلی ترین عامل در مدیریت مصرف آب و تولید فرآورده های کشاورزی جهت دستیابی به توسعه محسوب می شوند و هر فرآیند و اقدامی که درشبکه های آبیاری وزهکشی بدون توجه به تأثیر ونقش کشاورزی انجام می شود، بازدهی کافی ومطلوب نخواهد داشت - . - World bank,2006از آنجایی که مدیریت شبکه های آبیاری و زهکشی از سه طریق بخش عمومی یا دولتی ، بخش خصوصی وانجمن های آب بران امکان پذیر می باشد - نجفی ، - 1378 بنابراین ایجاد تعاونی های آب بران از اهمیت و جایگاه ویژه ای در این عرصه برخوردار است. ازسوی دیگر، مدیریت شبکه های آبیاری وزهکشی مبتنی برانجمن های بهره برداران آب، براین موضوع تأکید داردکه استفاده کنندگان آب - آب بران - ، درتمامی مراحل وهمه سطوح مدیریت آب مشارکت داشته باشند - نجفی وشیروانیان، . - 1380
بدین منظور، از اواخر دهه 1980 موضوع واگذاری مدیریت شبکه های آبیاری وزهکشی به انجمن های آب بران موردتوجه جهانیان قرارگرفته است. مطالعات نارایان درآسیا، آفریقا وآمریکای لاتین نشان داده است برقراری ارتباط با رهبران محلی آنان دربسیاری از موارد تشکیل انجمن های آب بران را تسهیل نموده است. - Narayan,1995 - موفقیت و کارآمدی تشکل های آب بران درگرو تشکیل موفق ومبتنی بر مطالعه آنان است. شواهد نشان داده است اگر مطالعات زمینه یابی تشکیل انجمن های آب بران به طور شایسته وبایسته موردتوجه قرارنگیرد، ایجاد، تشکیل، استمرار و تثبیت آنان درجوامع روستایی وکشاورزی کشور باشکست مواجه خواهدشد - امینی وخیاطی ، . - 1385
مشارکت دارای اهدافی است که بدون لحاظ کردن آنها احتمال میرود به مبحثی بیفایده بدل گردد . توانمندسازی بهره برداران و ظرفیتسازی در میان آنها، افزایش ثمربخشی طرح، بهبود کارآیی آن، استفاده از تجارب جامعه محلی و دانش کارشناسان دولت و در نهایت تقسیم هزینه پروژه میان مجریان و بهره برداران از جمله اهداف مشارکت است. یک طرح مشارکتی زمانی سودمند خواهد بود که با توجه به همه این اهداف اجرا شود ودر مرحله مطالعه تا زمان بهره برداری به همه این موارد توجه کافی صورت گیرد. بنابراین مشارکت مردم در قالب تشکلهای منسجم می تواند به پایداری مدیریت آبیاری و توسعه شبکه ها در پروژه های صنعت آب کمک نماید.
-2 تعاریف و مفاهیم
-2-1 مشارکت : مشارکت یعنی تشریک مساعی و نیز سهیم شدن عده ای در امری برای حصول هدف نهایی - رفیع پور، . - 1370همچنین مشارکت عبارت از فرآیند نیازسنجی، تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا، بازنگری، ارزشیابی و بهره مندی مشترک افراد - ژرژ فوکه،. - 1375همچنین هرکنش متقابل اجتماعی که درآن افراد یا گروهها کار و فعالیت خود را به صورت کم و بیش سازمان یافته و با کمک متقابل به هم می آمیزند تا هدفی مشترک تحقق یابد - رابرت مید،. - 1374
-2-2 شرکت تعاونی: شرکت تعاونی عبارت از اجتماعی از افراد است که با طیب خاطر و آزادانه برای رسیدن به هدفهای مشترک از طریق ایجاد سازمانی که به صورت دموکراتیک اداره می شود گردهم آمده هریک از اعضای چنین سازمانی تأمین کردن سرمایه لازم را به نسبت معقولی تعهد می نماید ومتقابلاً سهم منصفانه ای نیز از سود و زیان حاصل ازکار دسته جمعی که به صورت فعالانه درآن مشارکت کرده اند نصیبشان خواهدشد - انصاری، . - 1382 -2-3 مدیریت مشارکتی: مدیریت مشارکتی عبارت است درگیرشدن استفاده کنندگان آب درتمامی مراحل و همه سطوح مدیریت آبی . این تعریف شامل برنامه ریزی، طراحی، ساخت، بهره برداری ونگهداری وتأمین مالی درهمه سطوح شامل سیستم اصلی و شبکه های درجه دو وسه نیزمی شود - نجفی . - 1378 - مدیریت مشارکت آبیاری از طریق تعاونی های آب بران به این مفهوم است که امور بهره برداری و نگهداری و مدیریت تاسیسات آبیاری به آب بران منتقل شده است و سازمانهای دولتی از منظر مصالح ملی با ارائه خدمات فنی، مشاوره ای ، نقش نظارت، هدایت و حمایت از آب بران را بعنوان ذینفعان و متولیان اصلی این تاسیسات را داشته باشند . -2-4 تشکل آب بران : گروه یا تشکل آب بران بطورکلی به گروهی از کشاورزان اطلاق می شود که معمولا در یک واحد، بخش یا حوزه آبیاری بصورت یک گروه و تشکل رسمی اداره و مدیریت بخش هایی از شبکه آبیاری را به عهده دارند. این گروه کشاورزان به نام های گوناگونی از قبیل گروه آب بران، سازمان آب بران و اتحادیه آبیاری نامیده می شود - حیدریان، . - 1386
-3 ضرورت مشارکت مردم در شبکه آبیاری قلعه مدرسه
جلب مشارکت گسترده مردمی تحت تأثیر پروژه از الزامات هر طرح توسعه است. این مشارکت همه مراحل ساخت، راه اندازی و نگهداری و تعمیرات پروژه را شامل می شود. غالبا در پروژه های ملی مشارکت مردم محلی در طراحی و تصمیم به اجرای پروژه زیاد نیست. بالاخص در کشورهای در حال توسعه که ساختار نیروی کارشناسی و سازمانهای اقتصادی و اجتماعی محلی فاقد توان لازم برای مشارکت در برنامه ریزی طرح های توسعه هستند. اما در بقیه مراحل پروژه ساختار نیروی انسانی و اقتصادی محلی می تواند مشارکت زیادی داشته باشد. این مشارکت به شرطی تأمین می شود که منافع پروژه به نحو قانع کننده ای بیش از زیانهای آن برای مردم محلی باشد. اگر مبنای پروژه بر اساس جلب رضایت مردم منطقه برنامه ریزی شود و در کوتاه مدت منافع قابل ملاحظه ای برای کلیه اقشار اجتماعی در بر داشته باشد و در درازمدت نیز چشم اندازی از منافع پایدار برای مردم محلی فراهم سازد میتواند عاملی برای جذب مشارکت حد اکثری باشد.
مشارکت را باید مکمل حیاتی اقدامات اقتصادی کلان دانست.احداث شبکه آبیاری تحت فشار قلعه مدرسه با هدف توسعه، توسط سازمان آب و برق خوزستان پیشنهاد و مورد تصویب قرار گرفت. از آنجایی که هزینه اجرایی شبکه های آبیاری به خصوص آبیاری تحت فشار بسیار بالا می باشد و در صورت طولانی شدن مدت اجرا توجیه اقتصادی نخواهد داشت و با عنایت به این موضوع که بدون جلب مشارکت کشاورزان اجرای طرح ها به کندی صورت می گیرد اقدام به تشکیل دو تعاونی کشاورزی متشکل از بهره برداران بنام های تعاونی روستایی مهر قلعه مدرسه بهبهان و تعاونی روستایی مهر دشت آب شیرین خیرآباد در منطقه گردید تا با استفاده از ساز و کار بند ط ماده 17 قانون برنامه چهارم توسعه تعاونی های ایجاد شده عهده دار کار گردند.بطور کلی ضرورت های جلب مشارکت مردم در شبکه آبیاری قلعه مدرسه به شرح ذیل خلاصه شده است : • گسترش فن آوری و امکان بکارگیری توان مالی و فکری مردم منطقه
