بخشی از مقاله
چکیده
حجاب و عفاف پیش از آنکه یک مسئله فقهی و شرعی باشد، یک فرهنگ است که گسترش آن نیازمند برنامه ریزي طولانی مدت است. آسیبشناسی سیاستها و عملکرد سابق از یک سو، گستردگی فعالیتهاي رسانهاي و رونق یافتن ارتباطات در فضاي مجازي، ضرورت انجام این تحقیق را توجیه مینماید. پژوهش حاضر با هدف احصاء تأثیرگذاري عملکرد انواع رسانه بر پوشش و حجاب اسلامی بانوان، نگارش شده است. جامعه آماري این تحقیق را دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه پیام نور شهرکرد تشکیل میدهند که تعداد آنها، بالغ بر 500 نفر بوده است.
در این میان پرسشنامه محقق ساخته با پایایی 71 درصد به روش نمونهگیري ساده در اختیار 141 نفر از آنها قرار داده شد. نتایج تحلیل همبستگی کندال حاکی از آن است که، استفاده از ماهواره، فعالیت در فضاي مجازي، تماشاي فیلم و پویا نمایی هاي ساخت غرب با مقوله پوشش بانوان رابطه معکوس دارد به نحوي که افزایش ارتباط با رسانههاي پیش گفته، تغییر در نوع پوشش و حجاب اسلامی بانوان را در پی خواهد داشت. همچنین مطالعه کتب و نشریات خارجی تأثیري در این مقوله نداشته است.
مقدمه
از نگاه جامعه شناختی، حجاب به مثابه رسانه ارتباطی نمادین و کنش اجتماعی است که فرد کاوشگر براي آن معناي ذهنی و ارزشی نمادین قائل است، به نحوي که کنش او در ارتباط با دیگران در عرصه ارتباطات میانفردي و تحت تأثیر انتظارات دیگران در حوزه عمومی است. از این نگاه، حجاب امري نیست کهصرفاًبه مقوله پوشش بدن تقلیل داده شود بلکه شامل زبان بدن، مدیریت بدن و آرایش و پیرایش بدن و زبان اشیا در عرصه ارتباطات غیرکلامی نیز می شود که ممکن است در شرایط اجتماعی و فرهنگی داراي شکل و قالب متنوع با جوهر و محتوایی یکسان یا برعکس باشد واژه حجاب از آن جهت معناي پوشش میدهد که پرده، وسیله پوشش است، اما، هر پوششی حجاب نیست؛ بلکه آن پوششی حجاب نامیده میشود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد.
موضوع حجاب زنان و ناهنجاري در پوشش، »وضعیتی اظهار شده« است؛ یعنی این وضعیت وجود دارد و مردم در مورد آن صحبت میکنند، رسانه هاي جمعی دربارة آن بحث میکنند و نخبگان سیاسی و اجتماعی نیز آن را مورد تحلیل قرار میدهند. از آنجا که اختلال در حجاب و طرز پوشش، مغایر با ارزشهاي محوري جامعه مذهبی است و موجب جریحهدار شدن وجدان جمعی جامعه میشود؛ لذا به عنوان یک مسئله اجتماعی، ضروري است مورد شناخت علمی قرار گیرد؛ زیرا شناخت مسئله در واقع پیمودن نیمی از راه براي حل آن است.
بدحجابی به عنوان آسیبی اجتماعی در سطح و لایه هاي رویین جامعه نمایان است و علامت و نمادي از آسیبها و مسائل اجتماعی در عمق و لایههاي زیرین جامعه میباشد - محمدي و قدسی، 1395، . - 38 با بهره گیري از تعریف اوپنهایم پیرامون نگرش افراد »نوعی آمادگی در فرد است که احساسات و تمایات خاصی را در وي برمی انگیزد و او را به انجام رفتاري خاص وا میدارد« - اوپنهایم، 1369، . - 124 از جمله عوامل مؤثر که نقش عمدهاي در تغییر نگرش فرد، پیرامون نوع پوشش و حجاب ایفا مینماید؛ الگوهاي ارائه شده توسط رسانههاي جمعی به معناي عام میباشد. منظور از رسانههاي همگانی اشکال ارتباطی مانند روزنامه، مجلات، رادیو، تلویزیون، ماهواره و اینترنت میباشد که به منظور رساندن پیام به گیرندگان پیام طرح ریزي شده است.
در جهان امروز وسایل ارتباط جمعی مانند: روزنامه، رادیو، تلویزیون و سینما، اینترنت و شبکات اجتماعی و اخیراًاپلیکیشن - ابزارهاي - تلفن همراه با انتقال اطلاعات، شکلدهی و مبادله افکار عمومی در توسعه و تغییر فرهنگ و تمدن بشري نقش بزرگی را ایفا میکنند؛ بهطوري که کمتر حادثه و جریان مهم اجتماعی را میتوان یافت که رسانه ها در پیدایش و شکل گیري آن هیچ نقشی ایفا نکرده یا حداقل در گسترش، نشر یا کنترل آن سهمی نداشته باشند مسلماً.نوع فضاسازي رسانه اي میتواند در جامعه التهاب ایجاد کند یا آرامش در جامعه به وجود آورد پوشش و حجاب به مثابه رسانهاي ارتباطی و به عنوان کنشی اجتماعی، از یک سو تحت تأثیرساختارهاي فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادي است و از سوي دیگر، متأثر از کنشگران زن و مرد اجتماعی است.
در سالهاي پس از انقلاب، به دلیل آسیبپذیري درونی جامعه و تهدیدهاي بیرونی، انتقال فرهنگی حجاب با اختلال مواجه شد و رعایت نکردن حجاب اسلامی، موجب جریحهدار ساختن وجدان جمعی و تبدیل آن به مسئلهاي اجتماعی شد - محبوبی منش، . - 1386 رستگار خالد و همکاران - 1391 - در تحقیقی با عنوان »کنش هاي اجتماعی زنان و دختران نسبت به حجاب و رابطه آن با مصرف اینترنت و ماهواره«، نشان دادند که مهم ترین سبک کنش اجتماعی مؤثر در رعایت حجاب، کنش ارزشی دینی است و سبک مؤثر در رد آن، کنش ارزشی سکولار میباشد. استفاده از ماهواره و اینترنت نیز در سبک کنش ارزشی - دینی و سکولار - مؤثرند؛ چنانکه با افزایش ساعات مصرف با هدف تفریح و سرگرمی، کنش دینی نسبت به حجاب، کاهش و کنش ارزشی سکولار نسبت به آن افزایش مییابد.
نتایج تحقیقی که در سال 1390 بر روي دانشجویان دختر دانشگاه مازندران صورت گرفت؛ حاکی از آنست که مهم ترین متغیر مؤثر بر گرایش به حجاب، متغیر گرایش به فمینیسم بوده است. همچنین سایر متغیرهاي مؤثر به ترتیب عبارتند بودند از: عوامل محرك اجتماعی، پایگاه اقتصادي اجتماعی، سبک زندگی و محل سکونت. در ضمن، گرایش به حجاب و فمینیسم به عنوان دو گرایش متعارض، در حد متوسط به بالا و تا حد قوي در بین جامعه آماري مشاهده شده است - شارع پور و دیگران، . - 1391
فضل الهی و ملکی توانا - 1390 - در ریشهیابی علل کمتوجهی به پوشش اسلامی در بین دانشجویان دختر دانشگاهها نشان دادند: مهمترین عوامل تأثیرگذار در کمتوجهی دختران دانشجو به پوشش اسلامی، دوستان و همسالان، ضعف اعتقادات و رسانههاى خارجی هستند. محمدي - 1384 - در پژوهشی با عنوان »عوامل مؤثر بر گرایش به بدحجابی در بین دختران و زنان شهر اصفهان« را با استفاده از روش پیمایشی و تحلیل خی دو انجام داد.
بر اساس تحقیق او، عوامل مؤثر بر گرایش به بدحجابی؛ عبارتند از: وضعیت نامناسب خانواده شامل: پوشش مادر در خارج از منزل و فقدان نظارت والدین بر فرزندان، برنامه هاي وسایل ارتباطی، فقر فرهنگی شامل: فقدان آموزش و عدم آگاهی از باورهاي دینی، ضعف نظام اداري، وضع حجاب در سازمانهاي دولتی و خصوصی، برنامههاي شبکههاي خارجی و ماهوارهاي، وجود زمینههاي مناسب براي بدحجابی در سطح شهر و خصوصیات فردي و جوانی میباشد.
مبانی نظري پژوهش
برلسون - - berelson و جان ویتس - jan witz - درباره تأثیرات وسایل ارتباط جمعی مینویسند: اثرگذاري وسایل ارتباط جمعی بسیار وسیع و گوناگون میباشد. این آثار ممکن است در درازمدت و یا در کوتاهمدت بروز نماید. ممکن است قوي یا ضعیف باشد. این اثرات ممکن است از جنبه هاي مختلفی که در محتواي ارتباطات وجود دارد، نشأت گیرد. ممکن است روانی، سیاسی، اقتصادي و اجتماعی باشد و همچنین احتمال دارد بر روي عقاید، ارزشها، مهارتها، سلیقهها و رفتارهاي ظاهري تأثیر بگذاردتغییرات هنجارها و ارزشهاي اجتماعی به سرعت در رسانههاي گروهی منعکس میشوند و ممکن است به آسانی توسط مردمی که به نحو دیگر ممکن نبود به آن ها دسترسی یابند، پذیرفته شوندمثلاً.گسترش سریع گرایش هاي جدید در فرهنگ جوانانعمدتاًبستگی به رسانه هایی مانند نوارهاي مشهور، تلویزیون، رادیو، مجلات ویژه جوانان و سینما دارد:
نظریهپردازان سه نوع تأثیر یا نفوذ براي وسایل ارتباطی قائلند:
- 1 تأثیرات ادراکی که رابطه نزدیکی با رفتار دارد و مرجعی را براي احساس مردم نسبت به موقعیت هاي مختلف، گرایشها، عقاید و ارزشهایشان به وجود میآورند.
- 2 تأثیرات عاطفی که شامل مقولات مختلف احساسی و عاطفی مانند علاقمندي یا احساس تنفر است.
- 3 تأثیرات رفتاري تأثیري است که اکثر مردم در آن سهیم هستند اما میزانی که در آن کنش افراد تحت تأثیر قرار میگیرد اهمیت دارد - راکیچ و دفلر ،1982، . - 249/247
وسایل ارتباط جمعی نزدیکی سلیقهها، خواستهها و انتظارات تمامی ساکنان یک جامعه را موجب میشوند. خروج جوامع از عصر محدوده هاي جدا را موجب میگردند؛ همین روند است که ژان کازنو و بسیاري دیگر از آن با عنوان »توده سازي« یاد میکنند. این اصطلاح بدین معنا است که با ورود وسایل ارتباط جمعی به جامعه، خرده فرهنگ ها و فرهنگهاي خاص و مجزا ناپدید میشوند و به نوعی تمامی ساکنان یک جامعه تشابه میپذیرند و در سبک زندگی، علایق و خواست ها از الگوي مشابهی که وسایل ارتباط جمعی به آنان میدهند، برخوردار میشوند. کازنو این روند را توده شدن تمامی مردم در یک محدوده جغرافیایی با مرزهاي ملی میداند.
