بخشی از مقاله
چکیده
برنامههای توسعه مهمترین ساز وکار حکومت برای تحقق عدالت در جامعه است. به همین دلیل توجه اساسی به عدالت اکولوژیکی، اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و فرهنگی در برنامهنویسی و تنظیم آن در چارچوب عدالت اسلامی به ساختیابی عادلانه جامعه و تعالی و پیشرفت متوازن در همه ابعاد، عرصهها، قشرها و مناطق مختلف جغرافیایی کشور منجر می شود. توسعهی اقتصادی عادلانه، مهمترین هدف نظام اقتصادی اسلام است و آمایش یک نوع برنامه ریزی توسعه است که در چهارچوب هدفها و سیاستهای توسعهی ایرانی اسلامی - با رویکرد عدالت محوری - در پی از میان برداشتن عدم تعادلهای منطقه ای و نابرابری های اجتماعی و اقتصادی تلاش میکند.
در این راستا، برنامه های آمایش سرزمین چارچوب مهمی در پیشرفت متوازن جامعه در تمام ابعاد و ساماندهی نابرابری های منطقه ای به شمار می روند. هدف از پژوهش حاضر بررسی شاخصها عدالت و تبیین رابطه آن با آمایش سرزمین است. روش تحقیق به کار برده شده در این پژوهش توصیفی- تحلیلی و به منظور جمعآوری اطلاعات از روش کتابخانهای استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از برنامه های آمایش سرزمین ضرورتی است که در چهارچوب هدف ها و سیاست های کلی توسعه، سازمان دهی فضای ملی را پایه گذاری می کند و از آنجا که آمایش خود یک برنامهریزی برای مناطق با توجه به پتانسیلها و قابلیتهای مناطق است اگر در برنامههای توسعه ماهیت اولویتها به توسعه ایرانی اسلامی با رویکرد عدالت محوری توجه گردد زمینه تحقق آمایش سرزمین در کشور فراهم میگردد.
واژگان کلیدی: برنامههای توسعه، آمایش سرزمین، عدالت محوری، اسلامی
مقدمه
آمایش بر اساس تعریف عبارت است از تنظیم روابط بین انسان، سرزمین و فعالیتهای انسان در سرزمین به منظور بهره-برداری شایسته و پایدار از جمیع امکانات انسانی و فضایی سرزمین در جهت بهبود وضعیت مادی و معنو ی جوامع در طول زمان - مخدوم، . - 34 :1390 با توجه به اهمیت استفاده از اراضی بر اساس توان تولیدی آنها از یک طرف، حفاظت از منابع طبیعی به عنوان سرمایههای جبران ناپذیر و همچنین تأمین نیازهای روزافزون بشر از طرف دیگر، فرایند آمایش سرزمین یکی از مهمترین اقدامات مدیریتی است که باید در تمام حوزه های آبخیز که بستر اصلی فعالیتهای انسانی هستند صورت گیرد - . - Ventura, 2002: 114
هدف اساسی از مدیریت و برنامهریزی آمایش سرزمین توزیع فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و ظرفیتهای آشکار و پنهان با توجه به تحولات و دگرگونیهای زمان و نیازهاست کهعمدتاً با دیدی درازمدت و به منظور بهرهبرداری بهینه از امکانات آن و همچنین هویدا کردن نقش و مسئولیت خاص هر منطقه بر اساس توانمندیها و قابلیتهای آن به طور هماهنگ با دیگر مناطق است. بر اساس این نقش و مسئولیت که حاصل روندهای طبیعی و قانونمند هر منطقه به شمار میرود و همچنین برنامهریزیهای منطقهای، برنامه توسعه ملی میتواند در مناطق گوناگون اجرا شود - آدن و مورگان، . - 5 :2001
به عقیده برخی از صاحبنظران مانند فیلیپ لامور، موضوع اساسی که آمایش سرزمین را معرفی میکند»مدیریت کشور است - «هانسن، . - 5 :1978 و برخی نیز آمایش سرزمین را نوعی برنامهریزی بلندمدت برای توزیع بهتر جمعیت، امکانات و فعالیتهای مختلف به منظور افزایش رفاه، آسایش و هماهنگی جامعه میداند - هنری، - 292 :2002 به لحاظ مفهوم، آمایش سرزمین، ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده است که در ارتباط با انسان مقوله »مدیریت« مطرح است و در رابطه با فضا بحث»اقلیم« مطرح است و در رابطه با فعالیت مقوله » برنامه و برنامهریزی« برجسته میشود یعنی مفهوم آمایش تلفیقی از سه علم مدیریت و اقتصاد، جغرافیا و جامعهشناسی است - وحیدی، . - 76 :1373 این واژه کلمه نوین فارسی است که از ریشه فعل »آمادن« و » آمودن « به معنی آراستن، آمیختن، به رشته درآوردن و آماده کردن است که از واژه Amenagar در زبان فرانسه اقتباس شده است.
آمایش سرزمین ترجمه اصطلاحی «Amenaggement do temotoire» از زبان فرانسه است - قورچیان، . - 2 :1385 و همانگونه که از واژه کاوی این اصطلاح پیداست در دل خود دو مبحث مهم برنامه-ریزی و مدیریت را دارا میباشد. بخش مهمی از مقوله آمایش سرزمین موضوع مدیریت داشتههاست به عبارت سادهتر انسان باید آن استفادهای را از سرزمین به عمل آورد که ویژگیهای محیطی، انسانی و طبیعی - اکولوژیکی - سرزمینی بالقوه در نهان خود دارا میباشد و سپس این ویژگیها را براساس نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود مدیریت کند. به زعم برخی از صاحبنظران آمایش سرزمین بهترین، ارزانترین و موثرترین راه حل مدیریت و برنامهریزی محیط زیست، مؤلفههای اقتصادی و رفاه اجتماعی است - مایر، 37 :1994به نقل از مخدم . - 14-17 :1376
از طرفی نخستین عامل در روند مطالعات برای برنامه-ریزی، به ویژه در سطح منطقه، عامل زمین میباشد زیرا زمین یا سرزمین با خود مفهوم و معنای منطقه را داراست. و اصلی-ترین و اساسیترین جزء ساختمان منطقه به شمار میآید، سرزمین مهد کلیه فعالیتهای تولیدی و اجتماعی بشری است - ناوه و لیبرمان، . - 356 :2002 در حقیقت این زمین است که بر آن جمعیت پخش میشود، کشاورزی جان میگیرد، صنعت برپا می-شود و تمام کنشها و واکنشهای زیستی و اجتماعی بشری بر روی آن شکل میگیرد. پس ایجاد یک تعادل منطقی و نسبی بین زمین و نحوه استفاده از آن با فعالیتهای عملکردهای انسانها بر روی آن لازم و ضروری میشود به دنبال این عقیده مدیریت و سیستم آمایش سرزمین بوجود میآید و لزوم گستردگی عادلانه فضایی و مکان یابی مناسب برای فعالیت و عملکردهای بشری شکلیابی ضرورت به خود میگیرد - صرافیزاده، . - 266 : 1386
پیشینه تحقیق
قیصری - - 1381 در پژوهشی با عنوان کنکاشی پیرامون اهمیت عدالت در توسعه اقتصادی از منظر اسلام با روش تحلیلی پرداخته است این مقاله کنکاشی در متون اسلامی برای یافتن نظر اسلام در مورد توسعهی اقتصادی و اهمیت عدالت در توسعه است. در پایان چنین برداشت میکند اسلام با توسعهی اقتصادی کاملا موافق بوده ولی برای رسیدن به آن رعایت عدالت در همه ابعاد را اجتنابپذیر میداند و اصولا توسعهی اقتصادی بدون لحاظ کردن عدالت با معنای واقعی توسعهی سازگار نیست.صالحی و پوراصغر - - 1388 در پژوهشی تحت عنوان تحلیلی بر موانع فراروی آمایش سرزمین در ایرانبه بررسی تحولات برنامهریزی کشور با تأکید بر آمایش سرزمین طی سالهای گذشته و همچنین به بررسی مهمترین مسائل و مشکلات و در نهایت هم ارائه راهکار پرداخته است.
منطقی و شعبانی سیچانی - - 1388 در تحقیقی با مرور منابع عمده و تحلیل نظرات، چهارچوب و نقشهراهی با تبیین چشم انداز 1404 و برنامه پنجم توسعه برای توسعهی عدالت محور متناسب با جامعه ایران ارائه دادند. روش انجام تحقیق اسنادی و کتابخانه ای است که به صورت برداشت منطقی از اسناد بالا دستی و ادبیات توسعه و عدالت است، که در نهایت منجر به ارائهی چارچوبی مفهومی با کارت امتیازی متوازن برای توسعهی عدالت محور و یک نقشه راه پیشنهادی جهت رسیدن به توسعهی ملی شده است.رضایی - - 1391 در مقاله ای به بررسی وضعیت عدالت اجتماعی در برنامههای توسعهی جمهوری اسلامی ایران میپردازد.
جامعهی آماری آن برنامههای دوم و سوم و چهارم توسعهی جمهوری اسلامی ایران است. در این تحقیق عدالت اجتماعی، توجهنسبتاً برابر به تمام حوزههای زندگی اجتماعی و ارزشهای محوری آنها همراه با برابری در انواع آزادیها و فرصتها ونابرابری مشروط در تولید و توزیع ارزشهای محوری است. تأثیرات بیتوجهی به حوزه زندگی سیاسی و کمتوجهی به حوزه زندگی اجتماعی در برنامهها در وضعیت جاری جامعه نمایان است. اختلافات شدید سیاسی، کاهش قابل توجه سرمایه های اجتماعی و افزایش انواع انحرافات اجتماعی از نشانه های آن است.موسوی و مدیری - 1394 - در مقاله ای به اولو یت سنجی شاخصهای عدالت اسلامی -ایرانی در تحقق آمایش سرزمین و توسعهی متعادل در ایران پرداختند. نوع پژوهش بنیادی کاربردی و روش به کار رفته توصیفی تحلیلی است.
شاخصهای بررسی عدالت، 35 شاخص عدالت اکولوژیکی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی است .جامعه ی آماری 31 استان کشور است. ابزار گردآوری اطلاعات، مطالعه اسناد و مدارک و دادههای سرشماری های عمومی نفوس و مسکن در شاخصهای مختلف میباشد. جهت تجزیه و تحلیل دادهها از مدلهای تحلیل شبکه و مدل سازی معادلات ساختاری استفاده شده است. نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه نشان می دهد، شاخصهای عدالت اقتصادی با مقدار 0/282 بیشترین نقش را در نابرابری های منطقهای در بین استانهای کشور دارد چرا که در اغلب شاخصهای مورد مطالعه تفاوتهایی به لحاظ چگونگی توزیع ثروت و درآمد، گسترش فقر، سرانه درآمد خانوارها وجود دارد که منجر به عدم تحقق عدالت در جامعه می شود.
ارتباط مقاله با سند پیشرفت
این مقاله با سند تدبیر و زیر بخش تدابیر بسط عدالت اجتماعی مرتبط است. در واقع یکی از بندهای این سند بر اهمیت و توجه در بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیکی تأکید دارد. در این پژوهش نیز بر اهمیت بحث عدالت اسلامی در این ابعاد در جهت تحقق آمایش سرزمین بحث شده است.
مبانی نظری
آمایش سرزمین عبارتست از برنامهریزی و سازمان دادن نحوه اشغال فضا و تعیین محل سکونت انسانها و محل فعالیت ها و تجهیزات و هم چنین کنشهای بین عوامل گوناگون نظام اجتماعی -اقتصادی. هدف آمایش سرزمین این است که به برنامهریزی، بعدی جدید بدهد که همان نحوه توزیع و سازمانیابی انسانها و فعالیتها در سراسر سرزمین ملی است - Budjet . - & plan organization, 1997 در برنامه ریزی" آمایش سرزمین " سیاست و خطمشی کلی توزیع فعالیت ها مشخص میشود و توزیع جغرافیایی جمعیت و سکونت گاهها و نحوه استفاده از اراضی کشور مطمح نظر است. برنامهریزی فضایی در مرحله قبل از برنامهریزی فیزیکی است که در آن خطوط کلی و راهبردی شکلدهنده یک فضای فیزیکی را مطرح میکند. برنامهریزی فضایی الزاما بعد جمعیت و فضا را در فعالیتها میبیند.
نگاهی به آمایش سرزمین در ایران و جهان
برنامهریزی فضایی در کشورهای مختلف جهان از نظر شکل و محتوا یکسان نمیباشد. این نوع برنامهریزی در جوامع گوناگون، به دلایل مختف از جمله تجربه تاریخی متفاوت، ساختار حکومت، میزان توسعه یافتگی، دیدگاههای سیاسی و تفاوتهای جغرافیایی شکلهای مختلفی به خود گرفته است. رهیافتهای اروپایی درباره برنامهریزی فضایی رهیافتهای اروپایی درباره برنامهریزی فضایی در دو سند مهم خلاصه شده است. سند اول موسوم به چشم انداز توسعه فضایی اروپا است که توسط کمیسیون اروپایی برای کشورهای عضو اتحادیه اروپا تهیه شده است. این سند تا حدودی متاثر از برنامههای هلندی است.
و بخش مهمی از آن به موضوع شبکه های بزرگ اکولوژیکی و برنامههای بازسازی محیطزیست و شبکه شهری چند مرکزی اختصاص دارد - . - Faludi, 2000 سند توسعه فضایی اروپا دریچهای به چشم انداز توسعه همکاریهای بلندمدت در مناطق مختلف این قاره به حساب میآید. سند فوق با ممانعت از انجام اقدامات غیرهمگرا نقش ویژهای در تنظیم سیاستهای توسعه ملی هریک از کشورهای عضو در چارچوب اهداف بلندمدت چشم انداز توسعه فضایی اروپا ایفا میکند - European . - Commission, 1999
