بخشی از مقاله
تبیین شاخصه های طرح باغ مدرسه مبتنی بر بهره وری فضاهای آموزشی
چکیده:
در پی تحولات صورت گرفته در ارتباط با طبیعت و روشن شدن نقش مهم آن در زندگی افراد و در جهت مقابله با مشکلات محیطی بوجود آمده در عصر مدرنیته و در راستای حرکت جامعه به سمت توسعه پایدار، تدابیرجدیدی جهت آشتی دوباره انسان و طبیعت توسط کارشناسان و دست اندرکاران اندیشیده شده است. از جمله روش مشارکتی که در آن، ابتدا فرد در مورد موضوع طبیعت، تغییر معرفت می یابد و نسبت به آن تمایل پیدا میکند و پس از مدتی، رفتار خود را تغییر می دهد. با گذشت زمان، رفتار گروهی نیز در جهت رفتار مطلوب تغییر میپذیرد. با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان شکل دهنده نسل آینده جوامع هستند برای دستیابی جامعه به اهداف ذکر شده توجه به آموزش و ایجاد تغییر در شیوه نگرش آنها اهمیت فراوان دارد. امروزه طراحی و ایجاد باغ- مدرسه ها یکی از بهترین روشهایی است که می تواند از طریق مشارکت دانش آموزان در فعالیتهایی در فضای باز،دیدگاه جدیدی در آنها در رابطه با طبیعت و انسان و ارتباط این دو، بوجود آورد. این مقاله پس از بیان ضرورت ارتباط با طبیعت در دنیای امروز، با مرور پژوهش های انجام گرفته به تجزیه وتحلیل ارتباط مثبت بین طبیعت وعملکرد دانش آموزان می پردازد و در ادامه به دنبال راهی برای پر کردن خلا موجود از طریق معماری،با اشاره به سامانه گذشته معماری ایران،و طرح باغ حیاط ،حضور باغ را به عنوان بخشی از طبیعت در کالبد آموزشی معاصر مورد تاکید قرار می دهد. روش تحقیق در زمینه طراحی مجتمع آموزشی با رویکرد باغ- مدرسه بیشتر به صورت غیر آزمایشی(توصیفی) ارائه شده است.
کلمات کلیدی: باغ- مدرسه، طبیعت، عملکرد دانش آموزان ، آموزش، مهارت.
مقدمه:
در عصر حاضر به دلیل تغییر در شرایط زندگی، نگرانی های ایمنی و فناوری هایی چون بازی های کامیوتری، ماهیت بازی بچه ها تغییر کرده است، کودکان با زندگی در شهرها بخصوص آپارتمان ها، فرصت و شانس کمتری برای بازی در فضای باز و آزاد دارند، بزرگسالان معمولاً کودکان را در استفاده
از فضای باز به علت عدم نظارت و خطرات ناشی از ترافیک خیابان های اطراف محدود می کنند.
1
حتی هنگامیکه بچه ها اجازه دارند در فضای منزل بازی کنند اغلب در محیط هایی هستند که تهی از پوشش گیاهی است که خلاقیت در این محیط ها محدود است. متاسفانه فضای سبز کافی برای لذت بخشیدن به کودکان وجود ندارد. در واقع امروز بخش مهمی از دوران کودکی از آنها دزدیده شده است. به باور محققان بیگانگی نسبت به طبیعت باعث افزایش اختلال توجه در کودکان و افزایش استرس در آنها شده است. امروژه در شهرهای بزرگ به اندازه کافی کودکان در آپارتمان های کوچک و بی حیاط محصور شده اند، پس می توان با کمی مطالعه، فکر تدبیر، ارتباط با طبیعت را در فضای هرچند کوچک مدرسه از آنان دریغ نکرد.
آنچه ای مقاله به ان پرداخته باز آفرینی باغ در مدارس و استفاده از اثرات مطلوب آن است، نمونه ای از حضور باغ در کالبد آموزشی نیز معرفی شده و در پایان به مولفه های مورد توجه در طراحی باغ مدرسه اشاره می شود.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق :
در دوران صنعت و با برچیده شدن ماشین، هر انسانی در هر شرایطی روزانه به چند ساعت سکوت و آرامش نیاز دارد. لذا از این دیدگاه،ایجاد و توسعه فضاهای سبز شهری که انسان بتواند دست کم روزانه ساعتی را در آن در آرامش و به دور از غوغا و هیاهوی زندگی روزمره بگذراند،به صورت ضرورت و احتیاجی واقعی خودنمائی می کند. راشل کاپلان (1978) رویارویی با محیط طبیعی را تجربه سبز
توصیف می کند،علاقه به طبیعت و تجربه سبز در اکثر مردم بسیار قوی است و اغلب آنها برای ارتباط داشتن با طبیعت رنج بسیاری را متحمل می شوند. (تی. مک اندرو،1387،ص .(346
علاوه بر آنچه گفته شد در چنین شرایطی می توان گفت که پروژه باغ- مدرسه،روش بسیار مناسبی برای آموزش دانش آموزان در رابطه با محیط طبیعی و مواد غذائی است که استفاده می کنند. آنها این فرصت را خواهند داشت تا میوه ها و سبزیجات را بپرورانند و درباره غذاهای مختلف،یادگیری مستقیم داشته باشند. بسیاری از برنامه ها به کودکان این اجازه را می دهد تا غذائی را که استفاده می کنند را خود کاشته و بپرورانند.
طبق مطالعات انجام شده،باغبانی در مدرسه باعث افزایش دانش،دانش آموزان در زمینه تغذیه شده و مصرف میوه ها و سبزیجات را در میان آن ها افزایش می دهد. (سالیسبری،جلیتون،شانون،2009،ص.(216
شرکت کودکان در باغ- مدرسه ها همچنین روش موثری برای آموزش آنها و والدینشان درباره مواد غذائی است که به صورت محلی پرورش یافته اند و باعث می شود که آن ها بتوانن از وعده هی غذایی متوازن استفاده کنند. از سوی دیگر برنامه های باغبانی روش مناسبی برای آموزش کشاورزی پایدار است.(.(Www.Sustainable.org
2
باغ- مدزسه ها به طور معمول جهت تدریس علوم و دروس مربوط به تغذیه مورد استفاده قرار می گیرد. باغ- مدرسه ها حتی می توانند نوع تغذیه کودکان را از طریق افزایش دانش آن ها به طور مثبت تحت تاثیر قرار داده و به آنها عادات سالم غذایی را تعلیم دهند.
اهداف تحقیق:
پروژه باغ- مدرسه الگوئی است برای:
تشویق افراد برای خلق برنامه های مشابه،به اشتراک گذاشتن دروس و بالا بردن سطح آگاهی عمومی. توسعه طبیعت و علاقه مند نمودن کودکان و نوجوانان با طبیعتی که ارتباطشان با آن کمرنگ گردیده است.
اختصاص جایگاهی برای زیبائی و نوآوری و آزمایش و مشاهده(.(Www.edibleschoolyard.org
درگیر نمودن جامعه در آموزش عمومی. افزایش کیفیت آموزشی.
فرضیههای تحقیق:
براساس درک فزاینده از فرایند یادگیری و اینکه کودک روح انسانی را جدی می گیرد،باغ- مدرسه ها محیط یادگیری جامعی برای دانش آموزان فراهم می کند که برای تقویت و حمایت احساسی و ادراکی و شناختی کودکان طرح ریزی شده است و در نتیجه آگاهی اجتماعی و تحمل فعال آن ها رشد یافته و زمینه تجربی لازم برای رویاروئی آن ها با چالش های جدید به صورتی فعال و مسئولانه فراهم آورده می شود.
سوالات تحقیق:
- طراحی باغ مدرسه ها می تواند در تشویق افراد برای بالا بردن سطح آگاهی عمومی تاثیر گذار باشد و باعث پرورش حس نوآوری و آزمایش و مشاهده در دانش آموزان گردد؟
- بین طراحی باغ مدرسه ها و افزایش کیفیت آموزشی ارتباطی وجود دارد؟
-
مروری بر ادبیات و سوابق مربوط:
ایده مشارکت کودکان در باغبانی و کشت آنچه به عنوان غذا مصرف می کنند، نظریه جدیدی نیست. سالهاست که در کشور های اروپائی و آمریکائی داشتن باغ- مدرسه بسیار رایج می باشد، در اوایل قرن شانزدهم،در یک دانشگاه ایتالیائی،یک باغ گیاه شناسی در جهت اهداف آموزشی پایه گذاری شد. پس از آن طی قرن هفدهم،باغ- مدرسه ها در سراسر اروپا توسعه یافتند. در پی آن،در اواسط قرن نوزدهم،داشتن باغ- مدرسه در تمام مدارس در اتریش و به دنبال آن در آلمان،سوئد،بلژیک،فرانسه،روسیه و انگلستان اجباری شد. د اواخر قرن نوزدهم،اولین باغ- مدرسه امریکائی در مدرسه (جرج پنتام) در روکسبری در ایالت ماساچوست برای پرورش گل های وحشی و
3
گیاهان و سبزیجات تاسیس گردید. در ادامه،تاسیس باغ- مدرسه در شهرهای بزرگ فیلادلفیاو واشنگتن دی سی در آغاز قرن بیستم رواج یافت و در طی جنگ های جهانی اول و دوم به عنوان نماد میهن پرستی رایج شدند. به طور کلی باغ- مدرسه ها در قرن بیستم رواج
یافتند.( (Www.hart.vt.edu
در ایران نیز نمونه ای از باز نمایش باغ ایرانی در فضای آموزشی معاصر،مجموعه مدرسه عالی مدیریت به عنوان یکی از آثار موفق اردلان است. مبانی نظری در طراحی های اردلان، تلفیقی از فرهنگ و طبیعت است،با وارد شدن به کالج مدیریت در شمال تهران،یکباره از هیاهوی شهر دور می شویم. با ورود به محوطه مجموعه آنچه که به گوش می رسد آوای طبیعت است تا اصوات شهری، آنجا ذهن و روان آماده تفکر و تامل و آموزش است. این مجموعه به صورت باغی درونگراست که بر زمینی به ابعاد 110*70 متر استقرار گردیده است. ساختمان های کم ارتفاع اطراف،آن را چون دیواری قطور در بر
گرفته و آن را تعریف می کند. این باغ با الهام از نظام معماری باغ فین کاشان طراحی گردیده است. کتابخانه بلندترین ساختمان مجموعه است که بهترین چشم انداز را در مجموعه ایجاد نموده است،برای حرکت آب،نظام کاشت باغ تاثیرات غیر قابل اغماضی در فراهم آوردن محیط مستعد برای آموزش و دعوت کننده به تفکر و تامل،آن هم در تهران به عنوان کلان شهر ناآرام پدید آورده است. (شاهچراغی،1389،ص(36
در معماری گذشته ایران نیز آثاری از باغ در مدرسه ها دیده می شود نمونه آن مدرسه آقا بزرگ کاشان است که در آن حجره ها در یک گودال باغچه در گرداگرد میانسرا هستند. روی بام ها،صحن و بخش عمومی مدرسه است. یک حوض بزرگ و باغچه ها به طراوت فضا کمک نموده است. فضای درونی مدرسه ها به گونه ای بوده است که آرامش داشته و دنج باشد تا طلاب به آسودگی به درس خود بپردازند. حجره ها هر کدام یک ایوانچه بوده و طلاب گرد آن می آمدند و مباحثه می کردند، میانسرای گرد بسته هم فضای آرامی را برای آموختن درست کرده است.(معماریان،1387،ص)
با توجه به ویژگی مدرسه درمی یابیم که عنصر طبیعت در ساختن فضای آموزشی بسیار حائز اهمیت بوده است و نقش مهمی در زندگی روزمره و تدریس علم در مدارس قدیم ایران داشته است.
بیان مساله:
بر اساس مطالعه انجام شده توسط موسسه کایسر،کودکان کشور آمریکا پنج ساعت و نیم در روز را صرف نوعی استفاده از رسانه های الکترونیک (تلویزیون،بازی ویدئویی،کامپیوتر ) می کنند. ریچارد لوو، نویسنده ی "آخرین کودک در جنگل" اشاره می کند که جامعه برای کودکان پیام می فرستد که :
((طبیعت مربوط به دوران گذشته و الکترونیک مربوط به آینده است و موجودات ترسناک و وحشتناک در جنگل زندگی می کنند)). ( شاهچراغی، 1389، ص .(1
این موضوع در جهانی که نیاز دارد نسل آینده همیتا و ارزش سیاره سالم را درک کند،کاملاً غیر قابل قبول است و طبیعت نمی تواند به صورت چیزی ترسناک به نظر آید که فقط در ویدئو دیده می شود یا
4
بدتر از آن،چیزی که باید از آن ترسید. به این ترتیب در پی تحولات صورت گرفته در ارتباط با طبیعت و روشن شدن نقش مهم آن در زندگی افراد و در جهت مقابله با مشکلات محیطی به وجود آمده در طبیعت در عصر مدرنیته و در راستای حرکت جامعه به سمت توسعه سبز و پایدار،تدابیر جدیدی جهت آشتی دوباره انسان و طبیعت توسط دست اندر کاران اندیشیده شده است. برای تحقق این اهداف لازم است که تغییراتی در شیوه زندگی افراد جامعه به وجود آید. برای تغییر روشهای گوناگونی وجود دارد که یکی از بهترین این روش ها،روش مشارکتی می باشد.در روش مشارکتی،ابتدا فرد در مورد لزوم تغیی معرفت می یابد و نسبت به آن تمایل پیدا می کند و پس از مدتی،رفتار خود را تغییر می دهد. با گذشت زمان،رفتار گروهی نیز در جهت رفتار مطلوب تغییر می پذیرد. (زاهدی،1386،ص (42
با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان شکل دهنده نسل آینده جوامع هستند،به نظر می رسد که برای دستیابی جامعه به اهداف ذکر شده توجه به آموزش و ایجاد تغییر در شیوه نگرش آنها اهمیت فراوان دارد. امروزا ایجاد باغ-مدرسه ها یکی از بهترین روش هائی است که می تواند از طریق مشارکت دانش آموزان در فعالیت هائی در فضای باز،دیدگاه جدیدی در آنها در رابطه با طبیعت و انسان و ارتباط این دو،بوجود آورد.
کودک و طبیعت:
وقتی یک کودک در طبیعت است از تمام حواس خود استفاده می کند . او با جهانی بزرگتر از خود رو به رو می شود و برای کشف آن تمام قوای خود را به کار می گیرد ، طبیعت این اجازه را به کودک می دهد تا مغز خود را باز یابی کند و تمرکز بیشتری را تمرین کند . روان شناسان طبیعت گرا معتقدند که اگر کودک در محیط طبیعی رشد پیدا کند و تربیتی داشته باشد به اعلای رشد و شکوفای خواهد رسید . کودکانی که در طبیعت به طور طبیعی رشد می کنند معمولا رشد پر بار تری دارند و کمتر به انحراف اخلاقی و اجتماعی کشیده می شوند زیرا این کودکان مسئولیت پذیری بالایی پیدا کرده و به خود شناسی می رسند و در نتیجه اعتماد به نفس و عزت نفس بالاتری پیدا می کندد و این مسئله باعث می شود که آن ها به لحاظ روانی رشد سالم تر و کامل تری داشته باشند.
طبیعت و عملکرد دانش آموزان:
لویی کان معتقد است در آداب و رسوم مربوط به تاریخ معماری سه عامل ثابت وجود دارد : .1 مدرسه .2 معبر .3فضاهای سبز، او اصطلاح مدرسه را چنین تعریف می کند : " تمام مکان هایی که انسان
برای تامین خواسته خود در فراگیری ، از آن ها استفاده می کند ، مدرسه نام دارد و این مکان ها تنها برای یادگیری و آموختن عقاید و نظرات نمی باشند ، بلکه برای فهم و ادراک دلایل وجود هر چیز و مناسب های دو جانبه و روابط بین انسان و طبیعت نیز مورد استفاده قرار می گیرد " [9]
فضاهای باز مدارس مکان هایی هستند برای بازی و فعالیت فیزیکی دانش آموزان و کاستی در این مکان ها از عوامل مهمی است که به سبک زندگی غیر فعال منجر می شود و سطوح بالایی از چاقی
5
دوران کودکی را به همراه دارد . [5] در طول 20 سال گذشته تعداد کودکان مبتلا به اضافه وزن بیش از 2 برابر شده است ( از 7 درصد بچه های 6 -11 سال در سال 1980 به 18.8 درصد در سال ( 2004
نتایج نشان می دهد که دانش آموزان فعال به راه رفتن در مدارس شاخص توده پایین تری نسبت به دانش آموزان غیر فعال دارند . نگرانی عمده روان شناسان کودک عدم شرکت دانش آموزان در حیاط در زنگ تفریح است که فعالیت کودکان را محدود می کند ، حیاط مدرسه با ویژگی های مثبت در چشم انداز و منظر رضایتمندی دانش آموزان را تحت تاثیر قرار می دهد . بیشتر دانش آموزان حیاط های بزرگ و پوشیده از گیاه را ترجیح می دهند [10] درختان زیاد محیطی خوشایند و دعوت کننده را برای
دانش آموزان و معلمان فراهم می کند . محوطه مدارس با پوشش گیاهی زیاد اثرات مثبتی بر روی توجه و افزایش شناخت دانش آموزان دارد . توجه بیشتر در کلاس پس از قرار گرفتن در معرض طبیعت یکی از ارمغان های طبیعت به دانش آموزان است [5] تحقیقات نشان داده است که بچه هایی که در کلاس نشسته اند اگر در فاصله حدود 15 متریشان درخت باشد عموما از نظر هوش طبیعی بالا می روند و بیشتر به طبیعت احترام می گذارند ، چون چشم و ذهنشان با محیط های طبیعی مانوس بوده است [9]
در مقاطع بالاتر از جمله دبیرستان به دلیل اینکه دانش آموزان در حال تجربه سطح بی سابقه ای از استرس مربوط به مدرسه هستند ارتباط با طبیعت سبب کاهش استرس و خستگی ذهنی در آن ها می شود همچنین پژوهشگران اینگونه بیان کرده اند که این تجدید قوا و ترمیم ذهنی با رفتار مثبت دانش آموزان همراه است به عنوان مثال : سطح بالای ارتباط با طبیعت سبب افزایش خود نظمی و تادیب نفس و علاقه ان ها به ماندن در مدرسه می شود ، هان در پژوهش خود نشان داده است که حضور گیاه در فضای کلاس دبیرستان موجب کاهش بد رفتاری ، بی انظباطی و کاهش مرخصی استعلاجی دانش آموزان شده است . نقش طبیعت در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان نیز در مطالعاتی ثابت شده است که مناظر با تعداد زیاد درخت و بوته اطراف تریای مدرسه و به همان میزان پمجره های کلاس درس ، بهبود نمران آزمون ها و افزایش میزان فارغ التحصیلی را له همراه داشته است 11
باغ:
باغ طبیعتی اهلی شده است . در تعریف منشور فلورانس از باغ ، باغ ترکیب معماری از انجماد و نبات است . در دایره المعارف اسلامی نیز در توضیح واژه باغ آمده است : محوطه ای غالبا محصور ، ساخته انسان با بهره گیری از گل و گیاه ف درخت ، آب و بناهای ویژه .[3] باغ : بوستان ؛ زمینی که دور آن را دیوار کرده اند و انواع درختان را در آن کاشته باشند [12] ساختار اصلی تمام باغ های جهان نیز بر
مبنای معماری طبیعت و مصنوع با روش تلفیق گیاه ، آب و ابنیه است . می توان گفت : طبیعت بکر بر اساس تکرار قانون طبیعت شکل می گیرد اما محیط باغ بر اساس خواست انسان انتظام می یابد. [3]
تاثیر چند جانبه باغ بر روان انسان:
نظام های کالبدی باغ موجب می شوند نظام تمرکز حواس در باغ پدید آید که به طور هم زمان تمام حواس 5 گانه انسان را تحت تاثیر قرار می دهد و با ایجاد حس محصوریت ، وی را از محیط بیرون باغ
6
( خواه کویر باشد یا شهر و محیط پر ازدهام ) جدا می کند . با جدای وی از محیط بیرون در مرحله نخست نوعی آرامش برای انسان به وجود می آورد ، زیرا این قابلیت محیط باغ بر اساس شکل یافتگی نظام تمرکز حواس در آن است . نظام تمرکز حواس در محیط باغ ایرانی ، انسان را به تامل و اندیشه دعوت می نماید . بررسی نظریات محققان نشان میدهد ، که در پژوهش های انجام شده ، بر کیفیت آرامش بخشی و دعوت کنندگی به تامل در محیط باغ تاکید شده . [3]
