بخشی از مقاله
چکیده
در سال های اخیر برای پاسخ گویی به نیاز جوانان به فراگیری، مؤسسات آموزش عالی فراوانی در فضاهایی بدون انطباق با شرایط محیطی و انتخاب الفبای مناسب دانشگاهها شکل گرفتهاند. نگرش و تأملی در هویت باغ ایرانی میتواند سیر شکلگیری باغهای ایرانی و عناصری که به آن تشخص بخشیدهاند را روشنتر کند. با شناخت این عناصر و شاخصها و بررسی آنها در دو دانشگاه به عنوان نمونه میتوان به میزان انطباق منظرهای دانشگاهی با شاخصههای باغهای ایرانی پی برد که خود میتواند راهنمای کاربردی مناسبی برای بهبود وضع موجود یا طرحهای آینده باشد.
بدیهی است ارائه الگویی از باغ ایرانی با ریشه و ساختار اصلی که بتواند بر خواستههای نسل امروز منطبق گردد و پابرجا برزمین باقی بماند، تنها در آن صورت میسر خواهد بود که پیکره جامعه پذیرای آن باشد، پس درابتدا به شناسایی شاخصهای ماندگار با تحلیل و ارزیابی کلیهی خصوصیات باغ ایرانی و کاربرد آن در باغهای دانشگاهی ایرانی و پس از آن به تطبیق آرمانهای فرهنگی و تاریخی با نیازهای جامعه امروزی و شرایط زیست محیطی و بررسی توقعات جامعه امروز از طریق تنظیم و تحلیل پرسش نامه میان کاربران این فضاها پرداخته شده است تا با دستیابی به عناصر مورد نظر بتوان به بازآفرینی فضایی پایا و منطبق با معماری و مفاهیم ایرانی در طراحی مناظر دانشگاهی پرداخت.
مقدمه
تاریخ حاکی ازآن است که تجلیات باغ ایرانی درهردوره برخاسته از ریشهها و نیازها بوده است و ریشه عمیق در نیاز انسان ایرانی داشته است. باغ ایرانی در پاسخگویی به برخی از نیازهای میتواند تغییر کند و این امر مستلزم مطالعه و بررسی عمیق در لایههای تاریخی و تعریف الزامات پایدار باغ ایرانی و سپس ایجاد فضای کالبدی با حفظ ساختار اصلی منطبق بر نیازهای انسانی است. شناسایی این الزامات و راهکارها و سپس ارزیابی عملکرد هر یک از شاخصهای شکل گرفته میتواند راه حل مناسبی برای پرهیز از فروپاشی باغ ایرانی و شکل گیری فضاهای بدون هویت باشد
در سال های اخیر هدف اصلی از ایجاد فضاهای آموزش عالی در سایتهای دانشگاهی توسعهی کمّی مؤسسات عالی در ایران بوده است.در این سالها برای پاسخ گویی به نیاز جوانان به فراگیری، مؤسسات آموزش عالی فراوانی در فضاهای بستهی نامناسب و فاقد فضاهای باز شکل گرفتهاند.گاه فضاهایی فاقد طراحی و بدون انطباق با شرایط محیطی و انتخاب الفبای مناسب دانشگاهها را در بر گرفتهاند. در حال حاضر با گسترش کمی سایتها و فضاهای آموزشی در کشور، زمان مناسبی به وجود آمده تا به بررسی و تحقیق پیرامون این فضاها پرداخته شود.
در راستای امر توسعه پایدار و حفظ منابع زیست محیطی، بدیهی است هدفمند کردن تاریخ و ادبیات منظر و به تبع آن شکلدهی خطوط طراحی درجهت خوانایی محیط بیش از پیش حس میگردد، به طوری که با بازگشت به هویت تاریخی ملتها و انطباق آن با شرایط کنونی میتوان الگویی جامع از باغ ایرانی ارائه کرد که ضمن به تصویر کشاندن زبان منظر فراموش شده بر نیازهای عصر حاضر منطبق گردد و الفبای باغ ایرانی را با استفاده از عناصر شاخص به طور ملموس درآورده و به روایتی، با حفظ ریشهها و ساختارها، الگوی نوین منطبق بر نیز و پاسخ گوی تمامی انتظارات باشد.
هدف این پژوهش بازخوانی شاخصهای منظر در طراحی باغهای ایرانی در جهت ارتقای دانش طراحی فضاهای باز دانشگاهی است، به گونهای که موجب بهبود کیفیت فضاهای باز دانشگاهی و تطابق آن ها با معیار های باغ سازی ایرانی شود. تطبیق آرمانهای فرهنگی و تاریخی با نیازهای جامعهی امروزی و شرایط زیست محیطی و اقتصادی حاضر و توقعات جامعهی امروزی از باغهای دانشگاهی نیز از جنبههایی است که بدان پرداخته خواهد شد و در صورت دستیابی به عناصر مورد نظر میتوان در طراحی و احدث باغهای دانشگاهی در جایگاه مناسب عرضه کردند.
این نوشتار با بررسی منظر دانشگاه های امام صادق و علم و صنعت در پی پاسخ گویی به پرسش های زیر است: .1عناصر شاخص باغ ایرانی کدامند؟
.2آیا باغ ایرانی به عنوان الگو با همان ویژگی ها می تواند مورد بهرهبرداری قرار گیرد؟ .3منظر دانشگاه های جدید الاحداث و امکان بازآفرینی شاخصههای باغ ایرانی در آنها
به منظور انجام این پژوهش که به روش تاریخی-توصیفی انجام شده است، نمونه های موجود و شواهد تاریخی در ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در این رویکرد با استناد به نمونههای باغسازی ، ازنظر پدیدارشناسی، مؤلفهها و شاخصهای فضا در باغ سازی ایرانی مورد شناخت قرارگرفتهاند. سپس به بررسی این شاخصها در نمونههای موردی پرداخته شده و در انتها با توجه به نیازهای جامعه ی امروزی و شرایط زیست محیطی و اقتصادی حاضر امکان بازآفرینی این شاخصهها در منظر دانشگاهی بررسی شده است.
نظریه ی قابلیت های محیطی :این نظریه توسط " جیمز گیبسون " ارایه شده است. وی در این نظریه به شرح کارایی، شایستگی و قابلیتهای فرافیزیکی محیط و منظر میپردازد . ازنظر او هر عنصری در محیط علاوه بر عملکرد مترتب بر خود، دارای قابلیتهای متصوره ای نیز است
هر عنصر در طبیعت در عین این که عملکردی را پاسخگو است، قابلیتها و ظرفیتهایی فراتر از آن عملکرد را نیز دارد. در محیطهای دانشگاهی، آرایش عناصر منظر در پردیسها، به گونهای که منجر به ارتقای قابلیتهای محیطی شود، در دو زمینه ی علمی و اجرایی، نیاز به توجه بیشتر و تحقیق گستردهتری دارد. بررسی کارکرد این نظریه در سایتهای دانشگاهی میتواند تکمیلکننده این پژوهش باشد و از پیشنهادهای این تحقیق برای آینده است.
باغ و پردیس در فرهنگ ایران: واژهی باغ در فارسی میانه نو به کار رفته است - دایره المعارف اسلامی،1381،ص . - 206 بسیاری از زبان شناسان واژهی باغ را برگرفته از ریشهی کلمهی بغ میدانند که به معنی بهره و بخش، در سنگ نبشته های هخامنشی به معنی خدا - شارپ،1346،ص 63 و - 175، در دین زرتشت به معنی خداوند، اهورا مزدا و در اوستا به معنی خداوند سرور بزرگ استبه کار رفته است - اوشیدری،1371،ص . - 166 همچنین باغ به مفهوم تقسیم شده به چند بخش نیز هست
پردیس، لغتی است مأخوذ از زبان مادی به معنای باغ و بستان. این واژه در اوستا از دو جزء به معنی پیرامون و دیگری به معنی انباشتن و دیوار کشیدن، ترکیب یافته است که به معنای درخت کاری و گل کاری پیرامون ساختمان میباشد - پیرنیا،1373،ص . - 4 باغ، واژهای فارسی است و از فارسی به دیگر زبانها رفته است
ویژگی های شاخص مشترک باغ های ایرانی
- 1 وسعت مجازی از هندسه و کاربرد عوامل طبیعی در باغ ناشی میشود. باغ ایرانی با تطبیق بر عوامل و بستر طبیعی آن، موجب پدید آمدن نوعی وسعت مجازی و بیکرانگی فضا در نظام منظر می شود
- 2 هندسه ویژه باغ ایرانی مبنی بر آن است که چهارباغ تنها یک گونه از الگوی باغ ایرانی به شمار میآید
هندسه مستطیل از اصول اولیه طراحی باغ ایرانی است. باغ ایرانی از ترکیب ساده و موزون، سلسله مراتب حساب شده، منطق عقلانی، نظام هندسی مشخص، کرتهای چهارگوش، گذرگاههای مستقیم و باهدف، برخوردار است.
- 3 وجود محور مستقیم و کشیده برای ایجاد چشم انداز اصلی باغ درمقابل بنا است که معمولأ در این فضا درختان بلند نمینشاندند تا منظر باز را بپوشاند
4 -تعریف محور اصلی باغ ایرانی به عناصری چون آب، درختان و گل ها، بخش اعظم مکان هندسی ناظر را تشکیل می دهد و به عنوان جوهر باغ است که ابدیت، شکوه، بیکرانگی و بینهایت را مینمایاند
- 5 کرتها براساس نظم منطقی، توجه به رعایت جهات جغرافیایی و ومشخصات محیطی شکل گرفتهاند همچنین نقشه و شکل کلی سایت بر شبکه خیابان بندیها تأثیرگذار است
- 6 آب به صورتهای مختلف نمایش داده میشد و ارتباط تنگاتنگ آب و معماری و بهره گیری از خنکی آب در فضاهای سرپوشیده و بالاخص جریان آب در محور اصلی باغ از خصیصههای شاخص باغهای ایرانی است
- 7 ساختمان کوشک ساختمانی برونگراست. قرارگیری کوشک در محور اصلی باغ، بهترین چشم انداز را برای آن فراهم میآورد که دید به 4 طرف باغ دارد
- 8 منظره بسته داخلی با محدود کردن دید به وسیله گیاهان بلند قامت ایجاد میشد و به عبارتی علاقه به کادرکردن طبیعت با هدف ارائه عنصر یا فضایی مشخص بوده است
-9 تلفیق بنا و باغ با عناصر واسطی چون ایوان و ایجاد فضایی پیوسته از ویژگی اصلی معماری در باغ ایرانی است - دانشدوست، 1363، . - 221 10 -در باغ ایرانی تمامی عناصر شکل دهنده به باغ به وسیله ی دیوار محصور شده است تا احساس امنیت و محرمیت را ایجاد کند. درختانی که در حاشیهی دیوار و به تبع از هندسهی آن کاشته میشوند، هم سو با هندسهی دیوار باغ بوده و بر نقش آن به عنوان چهارچوب میافزاید
-11 نهایت مادی به بینهایت معنوی ارتقا می یابد.باغ تا آن جا که ممکن است ساده شکل میگیرد تا ابهامی مادی در رابطهی انسان و فضا باقی نماند
- 12 استفاده از گیاهان با اهداف ایجاد سایه، برداشت و تزیین کاشته میشوند. درختان بی ثمر، بلند، همیشه سبز و خزاندار - برای ایجاد تنوع - در طول مسیر اصلی و در لبهها در یک خط بسیار منظم برای ایجاد سایه و درختان میوه ، درختچهها و بوتهها در میان کرتها به صورت منظم و از درختان محصورکننده و مرتفع در جدار خارجی کاشته میشده است و از درختچه های رونده نیز در کنار داربستها استفاده میشد
-13 گلها به صورت درهم و آمیخته بیشتر در باغچههای جلوی ساختمان، محور ورودی یا محورهای اصلی کاشته میشد. گل به صورت گلدانی در اطراف حوض با امکان جابجایی آنها به گلخانه چیده میشد. در میان کرتها نیز از سطوح پوشیده اسپست استفاده میشد
مؤلفه های تعریف کننده فضا در باغسازی ایرانی -1 مرز و قلمرو:مرزها نظم فضایی را ایجاد میکنند و در نهایت کیفیت فضایی را که به وسیلهی آنها ایجاد میشود تعیین مینمایند
درونگرایی در جستجوی حفظ حریم محیطی است که در آن شرایط کالبدی با پشتوانهی تفکر، تعمق و عبادت به منظور رسیدن به اصل خویش و یافتن طمأنینهی خاطر و آرامش اصیل در درون، به نظمی موزون و متعالی رسیده است
