بخشی از مقاله
چکیده
بناهای اسلامی بر جای مانده از سیر و سلوک بیشینیان کارآمدترین وسیله در واکاوی و بازنگری مبانی معنوی و معرفتی معماری اسلامی است. معماری ایرانی حاصل نگاه معنوی و عرفانی گذشتکان خیر اندیش ماست. از این رو هر گاه در هریک از زمینههای هنر و معماری این آثار مورد بررسی دوباره قرار گیرد میتواند راهنمای کشف مفاهیم نهان در کالبد آنها شود. مفاهیمی که از آموزهها و مبانی عرفانی گرفته شده از شریعت اسلامی برآمده و در قالب عناصر مادی شکل گرفته اند. در روزگار انحطاط معماری اسلمی و نیز گرایش معماران ایرانی به سوی معماری تقلیدی برگرفته از فلسفه غرب، این نیاز احساس میشود که با تأمل و بازنگری در مبانی نظری نهفته در دل تمدن گذشته به بازآفرینی و شکوفایی مجرد عرصه معماری همانند قرون گذشته شوند. در مقاله پیش رو قصد داریم با بررسی و واکاوی معماری اسلامی از دید زیباییشناسی عرفانی گامی هرچند اندک اما مهم برداریم. در این پژوهش که از طریق اطلاعات جمع آوری شده از اسناد و منابع کتابخانه ای صورت گرفته قصد داریم به صورت توصیفی تحلیلی به این مهم دست یابیم. در پایان نیز بر لزوم انجام پژوهشهایی در دیگر زمینهها را عنوان کردیم.
-1 مقدمه
هنر به معنی عام و اصیل لفظ، حکمت معنوی است. هنر دینی با از دست دادن این حکمت معنوی و انسی متلاشی می-شود. این حکمت معنوی است که در عرصههایی نظیر نقاشی و موسیقی و معماری معنویت و جان میبخشد. اما در صورتی که این عرصهها روحانیت را از دست بدهند، به انحطاط کشیده میشوند. هنر و معماری دوران اسلامی در در گذر زمان باطن خود را که حکمت معنوی است فراموش کرده و از سادگی به پیچیدگی گرایش پیدا کرده است. با سیر در تاریخ معماری اسلام می-توان دریافت که معماری مساجد و اماکن مذهبی در زمره فنونی بوده که زمینه مهارت یافتن در آن درکی درست و کامل از حکمت و فلسفهی اسلام بوده و همزمان با رشد و شکوفایی ملل اسلامی معماری نیز به عرصه شکوفایی رسیده بود. شناخت و بحث پیرامون حکمت اسلامی و تاثیر آن در معماری از این جهت حائز اهمیت است که حکمت دری رو به شناخت بعد معنوی معماری است. در فعالیتهای معماری هنگامی که توجه معماران به وجه باطنی کالبد معماری باشد، رویکرد معناگرا مطرح می شود. در این پژوهش ابعاد معنوی معماری مدنظر است و تلاش شده است که معماری را از بعد زیبایی شناسی عرفانی و در نگاه عارفان مسلمان بررسی و مقایسه شود.
-2 بیان مسئله
در تفکر جهان بینی اسلامی توجه به بعد معنا و باطن پدیدهها بسیار حائز اهمیت است، چرا که به نظر میرسد جهانبینی اسلامی و نوع نگرش به عالم هستی در سایه فرهنگ اسلامی در خلق آثار معماری نقش بسزایی داشته است. لذا بحث زیبایی و زیبایی شناسی در آثار هنری و معماری اسلامی از دیدگاه عرفان و حکمت اسلامی مطرح میشود. " خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد - حضرت" محمّد - ص - ، میرزایی، . - 1387 با تأمل در این حدیث میتوان دریافت که زیبایی از صفات خداوند است و از آنجا که خداوند دارای جسم و کالبد نیست میتوان نتیجه گرفت که مقصود از زیبایی بعد معنوی آن است و لازمهی شناخت آن درک مقام خداوند است. با تفکر در آیا قرآن کریم و احادیث و سنت پیامبر - ص - میتوان معیارهای زیبایی را در نگرش اسلامی بدست آورد و با لحاظ کردن این معیارها و اصول زیبایی در معماری نتیجهای در خور و مناسب فرهنگ و آداب سلامی بدست میآید. از آغاز ورود اسلام تا قرون ماقبل معاصر همواره معماری اسلامی در جهت به نمایش گذاشتن معیارهای اسلامی آثار باشکوه و در خور توجهی را بوجود آورده است. آنچه امروز کمبود آن در معماری و شهرسازی احساس میشود، نبود این مفاهیم و ارزشها است که در نتیجه آن گرایش معماران و هنرمندان به سوی معماری غربی که خود باعث انحطاط معماری ایرانی و اسلامی شده است. در پژوهش پیش رو با درنظر گرفتن اصول و نگرش عارفانه اسلامی و مورد کندوکاو قرار دادن ساختمانهای اسلامی بخصوص معماری صورت گرفته در عصر صفویه قصد داریم زیبایی شناسی معماری را از دیدگاه عرفان اسلامی استخراج کنیم.
-3 تبیین اهداف تحیقیق
در تبیین اهداف این تحقیق میتوان گفت که بحث پیرامون چگونگی تاثیر دیدگاه عرفان اسلامی بر فضا و کالبد معماری اماکن مذهبی از علل اصلی انجام آن است؛ به عبارتی در این پژوهش ما به دنبال نمایش جلوههای زیبایی در ساختار معماری اسلامی بخصوص مسائل زیبایی شناختی آن از منظر عرفان اسلامی هستسم. پیرو وصول به این امر مهم با واکاوی معماری اسلامی از بعد فضا و کالبد و نیز بازشناسی مفاهیم و ارزشهای حکمت در نظر اسلام قصد داریم جلوهای معنوی از این سبک از معماری که دارای تاریخ و تمدن درخشانی است به جامعهی معماران معرفی کنیم.
-4 پرسشهای پژوهشی
-1 آیا نگرش اسلام و عرفان اسلامی به زیباییشناسی در عرصه معماری متناسب با کارکرد فضاهای مذهبی است؟
-2 آیا معماری شکل گرفته در دوران اسلامی بخصوص در عهد صفویه منطبق بر نگرشهای عارفانه به زیبایی شناسی صورت گرفته است؟
-3 جلوههای حکمت و عرفان اسلامی چگونه در بعد صورت - کالبد معماری - و بعد باطن - معنی - به عرصهی نمایش درآمدند؟
-5 فرضیه پژوهش
در جست و جوی پاسخ برای پرسشهای پژوهش، می توان این فرضیه را ارائه داد:
ساختمانسازی، بخصوص فضاهای مذهبی در دوران اسلامی با تاثیز پذیری از حکمت و عرفان اسلام شیوهای از معماری را به عرصه نمایش گذاشته است که اولا بعد کالبدی آن مطابق با آموزههای اسلامی شکل گرفته و ثانیاً بعد معنوی و باطن آن سرشار از مفاهیم و ارزشهای دینی و عرفانی است.
-6 پیشینه پژوهش
در بسیاری از مجموعههای معتبر معماری که به معرفی بناهای شاخص جهان میگردازند، آثار بیشماری میتوان یافت که تحت عنوان معماری اسلامی دستهبندی شدهاند. به عنوان مثال در این زمینه میتوان به کتاب مشهور "معماری مشرق زمین" اشاره کرد. که بیش از نیمی از محتوای کتاب به معرفی آثار ارزشمند معماری اسلامی، بخصوص معماری ایرانی اختصاص یافته است. در ارتباط با زیبایی شناسی و تاثیرات آن در هنر و معماری نیز میتوان به کتاب "مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی" به قلم حسن بلخاری قهی اشاره کرد. همچنین کتاب " حکمت انسی و زیبایی شناسی عرفانی هنر اسﻻمی" به نویسندگی محمد مددپور از نمونههای خوب و جامع در زمینه زیبایی شناسی عرفانی از منظر اسلام بشمار میرود.
-7 ضرورت انجام پژوهش
بر طبق حکمت نظری و عملی دین مبین اسلام، مسلمانان در کلیه زمینههای مادی و معنوی زندگی خود موظفند هویت و اصالت متناسب و در خور فرهنگ و شریعت اسلام را داشته و برای آنها مرزبندیهای مشخصی با سایر ادیان و مکاتب قرار دهند. لذا این ضرورت احساس میشود که ما در بحث زیبایی شناسی اصول مشخص شده اسلامی را لحاظ و بر طبق آنها تعریفی از زیبایی شناسی در معماری داشته باشیم. عارفان مسلمان با سیر و سلوک و تفکر در قرآن و احکام اسلام و نیز مقام جلاله االله این صفات زیبایی را بنا به مقام خود درک میکنند و تعریفی از آنها به دست میدهند. با توجه به ضرورت مسئله ما نیز با شناسایی معیارهای زیبایی در حکمت و معماری اسلامی در جهت تبیین این زیباییها در کالبد فضاهای معماری اماکن مذهبی بخصوص مساجد گام برخواهیم داشت. در روزگار انحطاط معماری ایرانی پژوهش در زمینههای معماری اسلامی ایرانی از این جهت حائز اهمیت است که موجب زمینهسازی برای شکوفایی و خلاقیت در زمینه معماری حال کشور شود.
-8 روششناسی پژوهشی
با توجه به موضوع مورد تحقیق این ضرورت وجود دارد که روند بررسی از طریق مطالعهی اسناد و کتب اسلامی و نیز کتب
و دیدگاههای معماران و نظریه پردازان معماری بخصوص معماری اسلامی صورت پذیرد. لذا دادههای مرتبط با موضوع پژوهش پیش رو بصورت کلی و بر پایه اسناد تاریخی و تفسیری و بویژه کالبدی خواهد بود. برداشت اطلاعات از طریق مطالعات اسنادی و کتابخانهای در باب حکمت، عرفان و معماری اسلامی صورت گرفته است. روش تحقیق در نگارش تجزیه و تحلیل بصورت توصیفی تحلیلی و از طریق استدلال در دیدگاههای اسلامی و نیز برداشتهایی از طریق واکاوی معماری مساجد دوران اسلامی، بخصوص ساختمانهای ساخته شده در عصر صفویه صورت گرفته است.
-9 مبانی نظری و ادبیات موضوع
-1-9 زیبایی شناسی
