بخشی از مقاله
چکیده
طی دهه گذشته کشور ایران تغییرات شگرفی را تجربه کرده که در این راستا تغییرات سکونتگاههای شهری و روستایی نیز کاملاً مشهود است. برای دستیابی به جایگاه مطلوب در سند چشمانداز و با تأکید بر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت لازم است تا رهیافتهای منطبق با شرایط جاری سکونتگاهها و کارا مورد استفاده قرار گیرد. هدف این پژوهش تبیین مفهوم رهیافت روستای خلاق و شاخصهای آن به عنوان رهیافتی است که زمینه باز زندهسازی جریان زندگی با کیفیت و فعالیت مطلوب را در محیط روستایی فراهم میآورد. در این پژوهش روستای خلاق با تأکید بر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تعریف شده است.
نتایج این پژوهش که با کاربرد روش تحلیل محتوا در بخش اول و تکنیک دلفی در بخش دوم بدست آمده، مبتنی بر جامعه آماری 31 نفری از خبرگان داخلی و خارجی و حاوی صورتبندی مفهوم نظری روستای خلاق و تبیین رهیافت آن بر اساس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است. نتایج نشان میدهد نظریه روستای خلاق در یک ساختار سه گانه شامل ارکان، زیرساخت و شاخص قابل تبیین است. این ساختار دارای 15 مولفه و47 معرف است. بیشترین امتیاز مربوط به طبقه خلاق مهاجرین به روستا با 0/087452و کمترین امتیاز مربوط به ارتباطات بستگان با 0/035478 بوده است.
کلیدواژهها: روستای خلاق، طبقه خلاق، شاخصهای روستای خلاق، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
مقدمه
در شرایط امروزی و بواسطه رویدادها، پیامدها و تغییرات سبک زندگی، بسیاری از روستاها به جای بهرهمندی از محتوای پیشرفت پایدار، با قهقرا مواجه و ضمن از دست دادن جمعیت خود در فرایند مهاجرت، با پدیده تخلیه جمعیتی و تخریب کالبدی نیز درگیر هستند - کلانتری و همکاران، . - 1392 از طرف دیگر فضای بسیاری از شهرها در این دسته از کشورها نیز با تراکم جمعیت و مصرف فزاینده از یک طرف و کاهش تعهدات اخلاقی در تعاملات به سختی، فرصت و فضایی برای پیشرفت و بهبود فردی و اجتماعی در اختیار میگذارند. تقریبا از دو دهه پیش و با نظریهپردازی ریچارد فلوریدا، مفهوم شهر خلاق پایهریزی شد و بعد از آن دانشمندان متعددی در این زمینه به پژوهش پرداختند.
لندری و بیانچینی در کتاب شهرهای خلاق، مفهوم شهرهای خلاق را به عنوان عکس العملی در مقابل مسائل شهری، در مواجهه با بحران شهری که در مرحله گذار به فرا صنعتی و اقتصاد جهانی رخ داده است، مطرح می کنند - لندری و بیانچینی، . - 89 :1995 خلاقیت در شهر باعث رهایی از بنبستهای موجود و پیاده سازی دو اصل مشارکت و کارایی در حوزه حکمروایی شد. شهر خلاق بستر رشد انگیزه، همگرایی و فعالیت سازنده را برای جامعه ساکن فراهم آورد. در واقع مفهوم شهر خلاق توانست بستر توسعه و پیشرفت برخی از شهرهای واجد قابلیت را مهیا سازد. احیاء فرایند پیشرفت و فراخوانی جریان زندگی و تولید به محیط روستا نیز مستلزم تعریف رهیافتی نوین، کارا و انطباق یافته با سند فرادستی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است. از این رومساله جاری در این پژوهش یافتن راهی برای برون رفت از رکود و زوال روستایی، کاهش سرعت قهقرا و باززنده سازی جریان کار و زندگی، باکیفیتی برگرفته از مفاهیم الهی و اسلامی در روستاهاست.
ضرورت پرداختن به این مساله چند وجهی است. ارائه رهیافتهای کلان فراخوانی محتوای پیشرفت به سکونتگاهها بر اساس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، رعایت توزیع مطلوب جمعیت و فعالیت با تاکید بر اهداف آمایش سرزمین، حفظ تعادل شهر و روستا، تداوم فرایند تولید روستایی، جلوگیری از مهاجرتهای نامطلوب، رعایت ظرفیت برد شهرها در بارگذاری جمعیت و فعالیت، حفظ خرده فرهنگهای بومی، تاکید بر عرصه فکر و نوآوری در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و تمرکززدایی از جمله این ضرورتها است. بنابراین هدف این پژوهش دستیابی به تعریف رهیافتی مطلوب برای دستیابی به پیشرفت پایدار، با ابتنا بر روستا و جامعه روستایی است. برای پیشبرد این پژوهش از تلفیق روشهای اسنادی و تحلیل محتوا و همچنین روش دلفی برای پیمایش هیات خبرگان استفاده شده است. در این پژوهش به چیستی روستای خلاق، شاخصهای روستای خلاق، رهیافت آن و همچنین تشریح ماهیت طبقه خلاق روستایی پرداخته شده است.
.1 ادبیات و پیشینه موضوع
در ابتدا باید اشاره کرد که اگر چه مطالعات بسیار زیادی در مورد شهر خلاق و ابعاد آن صورت گرفته اما هنوز در زمینه روستای خلاق و مسائل مرتبط به آن، مطالعات قابل توجهی نه در دنیا و نه در ایران انجام نشده و همچنان روستای خلاق فاقد نظریه مشخصی است. از اینرو اگرچه تفاوتهای بسیاری میان شهر و روستا وجود دارد اما تلاش شده با استفاده و استناد به ادبیات و پیشینه موضوع شهر خلاق، پایهریزی درستی برای تبیین مفاهیم و نظریهپردازی روستای خلاق مبتنی بر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت صورت پذیرد. همچنین با مراجعه و بررسی مفاهیم مرتبط همچون، خلاقیت روستایی، پیشروان روستایی و نوآوری در روستا نسبت به تحلیل محتوای موجود، عمیقتر و دقیقتر عمل شده است.
لذا با مرور اجمالی مفاهیم شهر خلاق، مفروض بر وجه مشترک عملکرد سکونتگاهی شهر و روستا، شالوده مبنای نظری روستای خلاق تبیین میگردد. امروزه بسیاری از شهرهای جهان با دورههای دشوارگذار رو به رو هستند. فرایند استحاله از صنایع قدیمی به صنایع عصرجدید مبنی برکسب ارزش افزوده در حال رخ دادن است. در هر دورهای از گذار، دست کم این نیاز فزاینده وجود دارد که فراتر از فرضیات و روشهای به ارث برده شده، عمل و فکر شود - لندری، 21 :2008 و فلوریدا، . - 113 : 2008 شهر خلاق، از مفاهیم جدید در عرصه مدیریت شهری است که برای سیاستگذاران، مدیران و برنامهریزان باعث گسترش افق دید و ارائه راهکار در مواجهه با مسائل شهر میشود.
در واقع شهر خلاق فضایی است که در آن فعالیتهای نوین رخ میدهد. در شهر خلاق، تفکرات شهروندان برای بهتر شدن محیط زندگی و ارتقاء کیفیت زندگی آنان به کار برده میشود. از اینرو مفهوم طبقه خلاق توسط ریچارد فلوریدا ارائه و به عنوان یک اعتبار جدید که بسیار معقولتر و قدرتمندتر از سرمایهی مالی است، بر فضای شهری اثر گذاشت و به پارادایم مسلط آن تبدیل شد. در واقع اجزاء طبقه خلاق، از خلاقیت برای تولید ارزش اقتصادی استفاده میکنند. بطور کلی خلاقیت در شهر باعث رهایی از بنبستهای مدیریتی، کالبدی و پیادهسازی دو اصل مشارکت و کارآیی که از شاخصهای اصلی در حوزه حکمروایی شهری است، میگردد.
پس از بررسی اجمالی مفهوم شهر خلاق و طبقه خلاق به عنوان مبنای صورتبندی مفهوم روستای خلاق، لازم است به چند مطالعه مرتبط در این زمینه اشاره شود در مطالعات داخل کشور؛ موسوی و همکاران - 1393 - در سومین همایش ملی آیندهپژوهی در مطالعهای با عنوان "آینده پژوهی دانشی کاربردی در توسعه روستایی" به لزوم کاربرد تکنیکهای آیندهپژوهی برای ترسیم آینده مطلوب توسعه روستایی پرداختهاند. در این مطالعه اشاره شده که گسترش آیندهپژوهی در قالب فنآوری نرم و منظومه روششناسی بین رشتهای گزیدار مناسبی برای برنامهریزان و سیاستگذاران توسعه و پیشرفت است تا با بهرهگیری از مجموعه روشها و تکنیکها، امکان پیش بینی، نگاشت و ترسیم آینده برای ایشان فراهم شود.
با توجه به ملاحظات موقعیتی، اولویتهای ملی و تحولات جهانی، ترسیم چشم اندازهای آینده روستایی ایران بسیار اهمیت دارد. شناخت آنچه در آینده فراروی جوامع روستایی قرار دارد باعث می شود تا پیشگیری، تغییر مسیر، آمادگی مقابله و نهایتا چارهاندیشیهای مناسب مورد نظر باشند. نتایج این پژوهش نشان میدهد با توجه به پیوستگی و برهمکنش نیروهای تاثیرگذار بر توسعه روستایی، روشهای متعارف سیاستگذاری همچون مولفهنگری، رویکرد بخشی، مقطعنگری، گذشتهنگری، قطعیتگرایی، خطینگری و فروکاستنگری از توانایی لازم برای تبیین راهبردهای بهسازی و هدایت نظاممند و جامع منظومه متکثر، متنوع، چند سطحی، چند نهادی و چند کارکردی توسعه پایدار روستایی برخوردار نیستند.
تقیلو - 1393 - در مقاله تحت عنوان "سناریوهای آینده سکونتگاههای روستایی ایران" بیان میدارد روند سرعت تغییر فضاهای جغرافیایی چنان است که قدرت و توان بشر نمیتواند آن را پیشبینی کند. روستاها به عنوان یکی از سکونتگاههای بشری نتوانستهاند خود را با این تغییرات همگام سازند؛ بنابراین، اندیشمندان و پژوهشگران درباره استمرار حیات آنها تردید کردهاند. در پژوهش مذکور تلاش شده تا با رویکرد آیندهپژوهی، پاسخی به بقای روستاها با توجه به رویدادهای درحال وقوع یا رخداد احتمالی آنها در آینده ارائه شود. در این پژوهش روش تحقیق مبتنی بر روش دلفی است. در ابتدا، عوامل کلیدی، رویدادها و پیشران-های مؤثر در بقای روستاها توسط کارشناسان گروه دلفی انتخاب شده و از نظر اهمیت، میزان تأثیرگذاری و فقدان قطعیت با استفاده از مدل سلسله مراتبی AHP ، تاپسیس و شاخص اجماع نظر رتبهبندی شدند.
براساس نتایج به دست آمده از بررسیها، درآمد و اشتغال عوامل کلیدی تأثیرگذار در حیات روستاها هستند و گسترش تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و سیاست توسعه سکونتگاههای کوچک بهعنوان پیشرانهای مهم در روند عاملهای کلیدی شناخته شدند و براساس آنها، سناریوهای بدیل آینده روستاها ترسیم گردیدند. اتحادیه اروپا - 2011 - در قالب مجموعه مطالعات کلیات چشم انداز سیاستهای کشاورزی در اروپا، نقش خلاقیت روستایی در سیاستهای عمومی توسعه کشاورزی، چالشهای فراروی مناطق روستایی در توسعه کشاورزی و سیاستها و نوآوریهای پاسخگو در توسعه روستایی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
