بخشی از مقاله
چکیده:
مفهوم توسعه از جمله مفاهیم پیچیده ای است که در جهت ایضاح مفهومی و سنجش ابعاد گسترده آن تاکنون شاخص های متفاوتی و بعضا متعارضی از ان ارائه شده است. اولین گام های اساسی برای ارائه معیار سنجش و ارزیابی مفهوم توسعه، شاخص رشد اقتصادی در نظر گرفته شد ولی به تدریج با مشخص شدن مشکلات عدیده ناشی از این برداشت ناقص، مفاهیمی مانند امنیت و عدالت، به شاخص های توسعه اضافه گردید در قرن بیستم در راستای تکمیل شاخصتوسعه، مفهوم شاخص توسعه انسانی - HDI - مطرح شد اگرچه نقدهایی بر مفهوم توسعه انسانی و نحوه محاسبه آن انجام شد، در نهایت شاخص تعدیل یافته توسعه انسانی اخلاقی - - HDI-E به عنوان گزینه ای جامع مطرح گردید.
در سالهای اخیر با ورود مفاهیمی کیفی در مفهوم توسعه و مهم برشمردن الگوی سبک زندگی شاد، به تدریج شاخص شادی سیاره - HPI - در ادبیات جهانی توسعه مطرح گردید. هدف از این خامه، تحلیل مفهوم شاخص شادی سیاره در ادبیات جهانی آن و کنکاشی اصولی و بنیادی از منظر مبانی مفهوم شادی در جهان بینی اسلامی است و در ادامه ضمن برشمردن عناصر و زیر مجموعه های شاخص شادی سیاره، تلاش خواهد شد تا به تدوین شاخصی مناسب و کاربردی برای معیار شادی براساس الگوی ایرانی و اسلامی پرداخته شود.
کلیدواژه: مفهوم توسعه، توسعه انسانی، شاخص شادی سیاره، الگوی ایرانی- اسلامی.
مقدمه:
انسان همواره از ابتدا آفرینش تا امروز در جستجوی شادی، یعنی تلاش برای رسیدن به »برداشت و تلقی« یا »حس خوبی از زندگی« بوده است. هر قدر از عمر انسان می گذرد تلاش او برای دست یافتن به این تلقی و حس خوب از زندگی بیشتر می شود اما هنوز نمی دانیم آیا مردم امروز شادترند یا انسان های دوران گذشته. به عبارت دیگر هر جامعه انسانی این گمان را دارد که دیگران شادتر از او هستند، یا نسل های گذشته از او شادتر زیسته اند؛ و این نگرانی او را همواره آزار داده است که مبادا فرزندان او در آینده بسی افسرده تر و ناشادتر از امروز زندگی کنند. به راستی شادی چیست و از کجا می آید؟ آیا می توان پاسخی به این پرسش ها داد؟ جامعه، فرهنگ، خانواده، دین، دانش، قدرت، ثروت، دولت، اقتصاد، فناوری ها، محیط، تاریخ، افراد، تجربه های آدمی، و تمام آنچه به انسان و زندگی اش مربوط است، در شادی او نقش دارند.
اما چگونه؟ - فاضلی، - 1392انسان همواره سعادت و خوشبختی را در دو مؤلفه آرامش و آسایش می جوید. هر انسانی جوینده خوشبختی است و بر آن است تا از نظر روانی و روحی در امنیت و آرامش باشد و از نظر مادی، به همه نیازهای جسمی او پاسخ مناسب داده شود. از این رو همه تلاش خویش را مصروف این معنا می کند. البته ممکن است انسان در مصادیق آرامش و آسایش به خطا برود و چیزی را که موجب آرامش و آسایش نیست، به خطا عامل آن بداند یا آرامش و آسایش را در چیزی بداند که خود نفی کننده آن دو است.در برداشت جدید از مفهوم توسعه استدلال میشود که نه فقط رشد اقتصادی و تولید ثروت، حتی توزیع عادلانه ثروت نیز به تنهایی تأمین کننده زمینه رفاه و خوشبختی انسان ها و فراهم کننده "توسعه" و بسط دهنده شادی در جوامع بشری نیست، به طوری که انسانها با توجه به ثروتمند بودن هم می توانند احساس بدبختی و عدم رفاه داشته باشند - نوبخت و همکاران، . - 1390
اولین مطالعات شادی را در سال 1974 استرلین، در آمریکا انجام داد وی همبستگی بین رشد اقتصادی و شادی را در این جامعه مورد بررسی قرار داد. نتیجه بیست سال تحقیق استرلین به موضوعی به نام تناقض استرلین ختم گردید وی بیان نمود که با وجود افزایش سطح رشد اقتصادی، میزان شادی چندان افزایش پیدا نکرده است. با توجه به تعاریف متفاوتی که از شادی و رضایت از زندگی وجود دارد تاکنون اندیشمندان این حیطه، نتوانسته اند به تعریف درست و مقیاس مناسبی برای اندازه گیری شادی در جامعه جهانی دست یابند - محمدیان و همکاران، . - 1394
پژو هشهای انجام شده یوجینیو پروتو از دانشیگاه مینیه سیوتا و همچنین راستچینی از دانشگاه مینه سوتا - 2013 - نشان میدهد که سطح رضایت از زندگی با افزایش ثروت در کشور افزایش مییابد تا مردم بتوانند نیازهای اولیه خود را تامین کنند اما شگفت انگیز اینجاست که وقتی درآمد به یک سطح مشخصی - حدود 36 هزار دلار - میرسد سطح رضایت از زندگی به اوج خود می رسد و پس از آن در اکثر کشورهای ثروتمند اندکی کاهش می یابد - افشاری و دهمرده، . - 1393
در تمام گزارش های سالانه انجام شده از شاخص شادی در سطح جهانی، ایران هموراه رتبه خوبی را کسب ننموده و به ندرت توانسته است در این امتیاز و رتبه بندی در فهرست کشورهای شاد قرار گیرد - هلیول و همکاران، - 2016 حتی در برخی موارد جزء کشورهای غمگین و بسیار غمگین به حساب آمده است مقاله حاضر سعی دارد ضمن کنکاش محتوایی مفهوم شادی و شاخصهای شاد به مدل مطلوب تری برای دستیابی به شاخص شادی در سطح جهانی آن اشاره نماید.
همچنین نتایج تحقیقات انجام شده براساس شاخصهای موجود در ایران نشان می دهد که شاخص شادی در ایران در حد متوسط بوده است مانند تحقیقات ربانی و همکاران - - 1386، چلبی و موسوی - - 1387، هزارجریبی و آستین افشان - 1388 - ، باصری - - 1389، دهقانی - - 1390، خوشفر و همکاران - - 1392 و سلامتی و ابراهیم پور . - 1395 - به نظر میرسد آنچه که توسعه متعالی . جهت دار به دنباْ آن است ایجاد یک زمینه سعادت دنیوی و اخروی برای انسانها می باشد و لذا یکی از مهمترین اهداف توسعه متعالی می تواند تضمین رضایت از زندگی یا توسعه شاخص رضایت از زندگی انسانها باشد.
مفهوم توسعه متعالی:
عنوان جایگزین و مناسب توسعه در فرهنگ دینی و اسلامی واژه استعلا و تعالی است. مفهومی که علاوه بر در نظر داشتن بار معنایی مفهوم توسعه در خود، مفاهیمی ارزشی و اعتقادی بالاتر و والاتری دارد. مفاهیمی که می تواند تامین کننده سعادت دنیوی و اخروی عاملان باشد در این مفهوم است که میتوان از استعلا، توسعه انسان محور که تامین کننده نیازهای مادی و معنوی انسان بوده و با سرچشمه گرفتن از دستورات و احکام الهی، روح و جوهره اخلاق در آن متجلی بوده و مفهوم ابدیت گرایی انسان نیز تجلی یابد را انتظار داشت. عبارت »الحکمه المتعالیه« از دو واژه »الحکمه« به معنای فلسفه الهی و»المتعالیه« به معنای برتر یا تعالی یافته تشکیل شده است. ابن سینا، مراد از حکمت متعالیه را حکمتی دانسته است که به همراه بحث و نظر، با کشف و ذوق کامل میشود - مجموعه فهم و شهود - .
در همین معنا میتوان متذکر شد که در تمایز با گونههای مرسوم علم و حکمت، حکمت متعالیه، آگاهی و دانشی است مشتمل بر اسرار و حقایق برگرفته از گنجینههای حکمت الهی که فهم آنها »ورای طور عقل« است. همچنین این موارد بعدها توسط ملاصدار و شاگردانش بسط بیشتری یافت. به طوریکه بعدها فلسفه حکمت متعالیه منسوب به آرا و اندیشه ملاصدرا و شاگردانش شد. در برخی موارد واژه استعلایی مترادف با واژه متعالی نیز به کار می رود - محمدرضایی و فولادی، . - 1387 به نظر می رسد برای بررسی بهتر کشورها و رتبهبندی آنها از نظر شاخصهای توسعه میبایست یک مقیاس جهان شمول تهیه و تدارک شود یکی از این شاخصها شاخص توسعه انسانی است که توسط سازمان ملل و بانک جهانی و نهادهای وابسته مورد حمایش و بسط داده شده است.
شاخص توسعه انسانی:
شاخص توسعه انسانی که به صورت خلاصه - HDI - خوانده میشود از در نظر گرفتن اختصار برای عبارت - Human development index - بدست میآید. این الگو شامل یک میانگین ساده از سه شاخص بیان کننده موفقیتهای یک کشور در بهداشت و سلامتی، آموزش و استانداردهای زندگی است. بهداشت و سلامتی، با امید به زندگی در هنگام تولد سنجیده میشود. آموزش، دربرگیرنده سواد خواندن و نوشتن بزرگسالان جامعه و میزان ثبتنام در مقاطع ابتدایی، متوسطه و عالی است و استانداردهای زندگی نیز در قالب درآمد سرانه بر حسب قدرت خرید تعادلی بیان می شود. . - UNDP, 2005 -
اهمیت شاخص توسعه انسانی در آن است که رتبه توسعه یافتگی کشورها در آن نتیجه متفاوتی را نسبت به شاخصهایصرفاً اقتصادی - نظیر تولید ناخالص ملی - به بار می دهد. در شاخص توسعه انسانی ترکیبی از سه مؤلفه: امید به زندگی، آموزش و تولید ناخالص سرانه داخلی قرار میگیرند. شاخص توسعه انسانی یک میانگین ساده از سه مؤلفه فوق است - کاووسی و احمدی، . - 1389 با توجه به نقاط ضعف مشهود در شاخص توسعه انسانی به خصوص برای جوامع با بار ارزشی- فرهنگی مفهوم شاخص انسانی توسط برخی از اندیشمندان این کشورها مورد بازبینی و برررسی مجدد قرار گرفت و در نتیجه شاخص دیگری به نام شاخص توسعه انسانی - اخلاقی مظرح گردید.
شاخص توسعه انسانی- اخلاقی - - HDI-E
به منظور بررسی شاخص توسعه انسانی- اخلاقی - - Human-Ethical Development Index شاخصهای دیگری بر شاخص سه گانه توسعه انسانی اضافه گردید تا بتوان شاخصهای مانند ارزشها، ایمان و اخلاق در شاخص های توسعه انسانی به درستی اندازه گیری نمود. ریشه این تفکر را میتوان در آرائ اندیشمندانی چون آمارتیاسن مشاهده نمود. وقتی سن در سال 1999 تاکید مینماید که منظور از توسعه افزایش فزاینده آزادی انسان است مفهوم آزادی را هم به عنوان هدف اصلی و هم به عنوان ابزار اساسی توسعه جامعه مورد تاکید قرار میدهد. لذا در شاخص توسعه انسانی - اخلاقی شاخصهایی نظیر: سلامت و بهداشت - امید به زندگی - ، آموزش، تسلط داشتن بر منابع - دستیابی به زمین، اعتبار، درآمد و منابع دبگر - ، توانمندسازی جنسیت، تخریب زیست محیطی - انتشار دیاکسید کربن سرانه - ، آزادیهای مدنی و سیاسی، ارزشهای خانوادگی و نفوذ مذهبی قرار داده شده است - همایون و اتیتی، . - 1382
میتوان بیان نمود که شاخص توسعه انسانی اخلاقی دارای ابعاد کمی مانند: درآمد، آموزش و سلامت و همچنین ابعاد کیفی مانند: نفوذ مذهبی، ارزشهای خانوادگی، دمکراسی، آزادی و نگرانیهای زیست محیطی میباشد. اگچه شاخص توسعه انسانی - اخلاقی از بسط بیشتری بر متغیرهای کیفی در شاخص توسعه انسانی بهره میبرد اما نمیتوان از آن به عنوان یک الگوی جهان شمول برای تمام کشورها یاد نمود در نتیجه تلاش و مساعی متفکران دیگر جهان شاخص دیگری با عنوان شاخص شادی سیاره مورد تعمیم و پذیرش کشورها قرار گرفته است.
