بخشی از مقاله
چکیده
مسوولان و مدیران کشوری در طول پنجاه سال گذشته به دنبال توسعه کشور بودهاند و در طی 20 سال اخیر برنامه های پنجساله توسعه را به اجرا درآوردهاند اگرچه اجرای این برنامهها تا حدودی باعث بهبود شاخصهای اقتصادی و اجتماعی شده است، اما محیط زیست کشور را دچار وضعیت اسفناکی کرده است. به نظر میرسد یکی از عمدهترین دلایل آن ناآگاهی عامه مردم در خصوص ارزش محیط زیست و عدم اتخاذ سیاستهای مناسب برای استفاده از توانمندی و مشارکت مردم است. از این رو میتوان نبود برنامه و سیاستگزاری مناسب جهت بهرهبردای و هدایت سرمایههای اجتماعی در جهت مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست را به عنوان یکی از مهمترین دلایل اصلی تخریب و آلودگی محیط زیست در ایران برشمرد از سوی دیگر بسیاری از آلودگیهای محیط زیست و تخریبهایی که در آن صورت میگیرد. ریشه فرهنگی دارد که باید برای رفع آنها چاره اندیشی شود. بر این اساس در این تحقیق نحوه تاثیر سرمایه اجتماعی بر مدیریت بهینه محیط زیست تبیین شده است. تا گامی جهت حل دمشکلات محیط زیست کشورمان برپایه باورهای اجتماعی برداشته شود. مطالعه تطبیقی دو شهرستان فریدون شهر و سمیرم که از سطوح متفاوت سرمایه اجتماعی برخوردارند تحقیق نشان می دهد درجوامعی که سرمایه اجتماعی بالاتر است، مدیریت و حفاظت از محیط زیست به نحو چشمگیرتری با موفقیت همراه است.
مقدمه
اگر خواهان بهبود وضعیت محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار هستیم. تنها اقدامات دستوری مانند ارزیابی اثرات توسعه، تصویب قوانین و . . . کافی نخواهد بود، اگرچه این موارد ضروری به نظر میرسند.اما بیش از آن باید در جهت بسترسازیهایی نظیر ساماندهی افکار و ذهنیتهای افراد جامعه، اصلاح تعاملات اجتماعی، تقویت روحیه تلاش و همکاری میان آنها جهت پاسداری از محیط زیست و . . . گام برداریم. جهت گام برداشتن در این مسیر نیازمند ارتقاء وضعیت سرمایه اجتماعی به عنوان راه حلی برای برطرف کردن معضلات فرهنگی و شکل دهی جامعهای در جهت حفظ محیط زیست هستیم که میتواند به عنوان منشاء کنترل، نظارت و مدیریت محیط زیست عمل کند و از همه مهمتر آنکه منجر به گام برداشتن درمسیر توسعه پایدار شود.
از سوی دیگر در سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری خورشیدی که مبنای تنظیم سیاست های کلی چهار برنامه پنج سال آینده کشور را تشکیل میدهد، ایران کشوری معرفی شده است: »توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بینالمللی.« که بر اساس آن ایران کشوری برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری و متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی است، که منجر به جامعهای برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تامین اجتماعی، فرصت های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، تبعیض و بهرهمند از محیط زیست مطلوب میشود.« بنابراین لازم است سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از مولفههای اصلی سند چشمانداز بیست ساله که رویکردی همراه با پایداری به توسعه دارد مورد توجه و کنکاش قرار گیرد و چگونگی تاثیر آن بر مدیریت محیط زیست مورد تبیین قرار گیرد. پژوهش حاضر با توجه به آنچه که گفته شد در صدد تبیین نقش سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار و مدیریت محیط زیست و ارائه راهکارهایی برای ارتقاء سرمایه اجتماعی و بهرهگیری از آن در جهت مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار است.
به طور کلی اهداف این تحقیق به شرح زیر است:
روش تحقیق :
در این تحقیق از روش های کتابخانه ای و میدانی بر اساس روش ریمون کیوی و کامپنهود استفاده شده است و مراحل زیر جهت رسیدن به پاسخِ پرسش تحقیق طی شده است.در اولین مرحله پرسش آغازین مطرح شده است. پرسشی که قابلیت عملیاتتی بودن و آزمون پذیری داشته باشد.سپس مطالعات اکتشافی شامل عملیات خواندن متون، مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک موجود صورت گرفته است.در ادامه رویکردهای گوناگون مرتبط با سرمایه اجتماعی بررسی شده و مناسب ترین نظریه هایی که مرتبط با موضوع تحقیق بوده انتخاب شده است. در این زمینه نظریه گزینه عقلانی کلمن و کنش ارتباطی یورگن هابرماس مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این نظریات در ساخت مدل تحلیلی از نظرات سایرین متفکرین نظیر پاتنام، فوکویاما و بوردیو نیز استفاده شده است. مدل تحلیلی لولایی است که می توان از طریق آن مشاهدات را تجزیه و تحلیل نمود. در نهایت با توجه به هدف تحقیق نقش اعتماد و مشارکت اجتماعی به عنوان مولفه های سرمایه های اجتماعی پرداخته شده است. در ادمه نظریات ارائه شده در دو شهر سمیرم و فریدونشهر در میدان عمل مورد باز آزمایی قرار گرفته اند. در این پژوهش دو شاخص حرکتی و فضایی مورد توجه قرار گرفته اند.شاخص فضایی، فضا را به عنوان بعدی از شناخت فضایی مد نظرقرار می دهد.شاخص های حرکتی نیز بررسی رفتاران شهروندان در محیط را مورد توجه قرار می دهد. در انتها اطلاعات جمع آوری شده تجزیه و تحلیل شده و پیشنهادات علمی جهت افزایش سطح سرمایه اجتماعی در جهت مدیریت محیط زیست ارائه شده است.
سرمایه اجتماعی چیست؟
اصطلاح سرمایه اجتماعی را برای اولین بار جین جاکوب در کتابش تحت عنوان مرگ و زندگی در شهرهای بزرگ آمریکا - 1961 - مطرح کرد. وی در این کتاب عنوان میکند شبکههای اجتماعی فشرده در محدوده های قدیمی و مختلط شهری شکلی از سرمایه اجتماعی را به وجود میآورند که موجب حفظ نظافت، بهبود کیفیت زندگی، عدم جرم و جنایتهای خیابانی و . . . میشود. - فوکویاما، - 1386 سرمایه اجتماعی مجموعهای از شبکهها، هنجارها، ارزشها و درکی دانست که همکاری درون گروهها و بین گروهها را در جهت کسب منافع متقابل تسهیل میکند. این سرمایه را غالبا با نرخ مشارکت افراد در زندگی جمعی و وجود عامل اعتماد در بین آنان بیان میکنند - شریف ثانی، . - 1381 شاید بتوان مفهوم اصلی سرمایه اجتماعی را در 3 کلمه بیان داشت : "ارتباطات مهم هستند" - Field, . - 2003 سرمایه اجتماعی مانند شکلهای دیگر سرمایه، مولد است و دستیابی به هدفهای معینی را که در نبود آن دستیافتنی نخواهد بود امکانپذیر میسازد. - کلمن، . - 1377 سرمایهاجتماعی تغییراتی را در میان روابط افراد به وجود میآورد که حاصل آن تسهیل کنشهای عقلانی است. یکی از مدافعان سرسخت اندیشه سرمایهاجتماعی که در ارائه و تکمیل این نظریه نقش اساسی داشته است، پاتنام است پاتنام سرمایهاجتماعی را چنین تعریف میکند:
»منظور از سرمایهاجتماعی، تشکیلات اجتماعی مثل اعتماد، هنجارها و شبکههایی است که توان اصلاح و ارتقاء کارکرد مناسب جامعه را از طریق ایجاد زمینه اعمال هماهنگ دارا است . - Putnam , 1993 - ایوانوویچ نیز که از پژوهشگران سرمایه اجتماعی است، معتقد است:»هیچ توسعهای به پایداری نمیرسد جز اینکه عامل انسانی در آن به پویایی و پایداری برسد. اگر در یک سیستم نیروی انسانی به عنوان یک ابزار دیدهشود، یقیناً نیروی انسانی حمایت خود را از روند توسعه رها خواهد کرد اما اگر نیروی انسانی به عنوان ضمانت کننده موفقیت در نظر گرفته شود، روند رشد و پیشرفت به نتایج مورد نظر خود می رسد - .« - Ivanovich , 2000بهطورکلی ایوانوویچ دو رهیافت را به عنوان کارکرد اساسی سرمایهاجتماعی در توسعهپایدار معرفی مینماید:الف: فراهم کردن شرایط ارضای کامل نیازهای مادی و معنوی کلیه گروههای اجتماعی.ب: استحکام عدالت در کلیه روابط اجتماعی، اقتصادی سیاسی وحقوقی. نکته اساسی که از این دو دیدگاه برداشت میشود، این است که اگر بخواهیم در نظام برنامهریزی، سیاستها به سمت عدالت پیش رود. قدم اول این است که اندازه کیک آنقدر بزرگ تهیه شود تا تأمین کنندهی منافع همه اقشار باشد. قدم دوم آن است که آن را به گونهای عادلانه تقسیم کنیم که رضایت عامه فراهم گردد. اما یقیناً هدف ایوانوویچ در این دو قدم مرتفع نمیگردد. دراینخصوص سیاست فرانگرتری لازم است که در آن به محیطزیست نیز توجه شود. دراینخصوص واتسون محققی که آثار ایوانوویچ را مطالعه کرده و منتقد اوست، میگوید:»منبع واقعی توسعهپایدار به برداشت ما از محیط مربوط میشود. اگرچه هدف هر برنامهریزی ایجاد شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی بهتر است اما این مهم زمانی بهدست میآید که بدانیم ما تا چه حد میتوانیم از طریق منابع، نظام اقتصادیامان را شارژ نماییم - - watson , 2000 - .« چنین برداشتی از مفهوم عدالت با مفهوم ایوانوویچ تفاوت دارد. چون هیچچیز در طبیعت تا حد نامحدود برای ما فراهم نیست و دامنهی منابع طبیعی نیز محدود است - - watson , 2000 می توان جان مایه سرمایه اجتماعی را در موارد زیر مورد توجه قرار داد. آنچه که در ادامه می آید به برخی از کاربردهای سرمایه اجتماعی نیز اشاره دارد.
-1همانطور که سرمایه فیزیکی و انسانی، تولید را تسهیل میکنند، سرمایه اجتماعی هم باعث افزایش کارایی و راندمان میشود. چون گروهی که در میان اعضای آن وفاداری و اعتماد شدید وجود دارد می تواند کارهای بزرگتری در مقایسه با گروه دیگری که در میان آنها اعتماد و وفاداری وجود ندارد، انجام دهد.
