بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله، پنج واژه نسبتاً پُرکاربرد با مشتقات و ترکیباتِ آنها در زبان بلوچیِ امروز مورد بررسی قرار میگیرند. این واژهها به ترتیب شاملپُر - =خاکستر - ، پَس - = گوسفند - ، زات = - نژاد، نوع، قوم، سنّ و سال - ، گیش - =زَهر - ، هِید = - عرقِ بدن - ، مطابق صفحات 209، 237، 487، 720 ، 869 فرهنگلغتِ سیدگنج - معروفترین فرهنگ لغتِ یکزبانه بلوچی امروز - هستند که با واژههای مرتبط با آنها که با اندکی تفاوت به ترتیب در بندهای 13 ،4، 4، 11، و متن30 اوستاییِ هوم یَشت در کتابِ »درآمدی بر دستور زبان اوستایی،نوشته محمدتقی راشد محصل، 1364، انتشارات کاریان«به صورتِ pouruš در ترکیب با SRXUX DVS ، pasu ،] WD در ترکیب با ] WDQ P ، Y در ترکیب Y -vaēpa ، xvaēd در صرف [Y VDƫ D به کار رفتهاند.
در این پژوهش، پنج واژه اوستایی مبدأ = - پایه - ، و واژگان بلوچی با مشتقات و ترکیباتشان مقصد در نظر گرفته شدهاند. یافتهها نشان میدهد که این واژه-های اوستایی در مقایسه با بسیاری دیگر از زبانهای ایرانی امروز، در زبان بلوچی از بازنمودِ بیشتری برخوردارند. از آنجا که در ردهبندیِ زبانهای ایرانی، اوستایی عموماً در رده شرقی، و بلوچی در ردهغربیِ زبانهای ایرانی جای داده میشوند، وجود چنین واژههای مشترکی که تعدادها آندر همین متنِ کوتاهِ اوستایی - = هوم یشت - به دَهها میرسد؛ ابتدا این موضوع را در ذهن پژوهشگر ایجاد میکند که لازم است در ردهبندیِ زبانِ بلوچی تجدید نظر شود. دوم آنکه، به کمک دیگر زبانهای ایرانی و به خصوص اوستایی، میتوان بسیاری از واژگانِ زبان بلوچی را که عمر مستنداتِ مکتوبِ زبان بلوچی به بیش از 200 سال نمی-رسد، با اطمینانِ بیشتر بازسازی کرد.
بسیاری از اطّلاعات زبانیِ زبانهای ایرانی باستان از اوستا - = کتاب مقدّس زردشتیان - قابل دسترس است. زبانشناسان زبانی را که کتاب اوستا بدان نوشته شده، »زبان اوستایی« نام نهادهاند. با آنکه در ردهبندیِ زبانهای ایرانی، جایِ زبان اوستایی به درستی مشخص نیست، بیشتر صاحبنظران آن را در رده زبانهای ایرانی شرقی جای میدهند؛ هرچند بعضی از ویژگیهای زبانهای ایرانی غربی نیز در آن پیداست - باغ-بیدی، . - 30 :1388 وی میافزاید "هنینگ زبان اوستایی را حد فاصل زبانهای ایرانی شرقی و غربی به شمار آورده است.
با وجود این، همه اشارات جغرافیایی در اوستا محدود به مناطق شرقی فلات ایران است" - همانجا - . قابل یادآوری است، زبانِ تمام اوستا یکدست نیست و به دو گویش »اوستای کهن و اوستای نو« قابل تقسیم است. تاریخ سرایش بخش گاهانی اوستا مربوط به زمان زندگی زرتشت است. اما بخش غیرگاهانی پس از زمان زرتشت در زمانهای گوناگون از سده ششم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی گردآوری و تألیف شده است. متن »هوم یشت« که پنج واژه مورد مطالعه از آن برگزیده شده، جزء اوستای نو به حساب میآید.
زبان بلوچی یکی از زبانهای ایرانی است که در رده زبانهای ایرانی شمال- غربی جای داده میشود. در این خصوص الفنباین میگوید: "بلوچی، از همه جنبههای اصلی، یکی از زبانهای ایرانی شمال غربی است که نیای ایرانیِ میانه آن بسیار به پارتی نزدیکتر بوده تا به فارسی میانه" - الفنباین، . - 581 :1383- 1382 وی به یکی از ویژگیهای برجسته زبان بلوچی در حوزه آواشناسی به موضوع زیر اشاره میکند: "برجستهترین ویژگیِ منحصر به فرد بلوچی حفظ صامتهای ایرانی باستان در همه مواضع، چه در میان دو مصوت و چه در موضع پایانی، است" - همان: . - 582 بعلاوه، در صفحه 583 همین منبع، تعداد قابل توجههی از واژگان اوستایی مانند :āp-» آب، :raopi - روباه، :dantan - دندان، :brātar - برادر، :drājah - دراز، ... « با معادلهای بلوچیِ امروز آنها ذکر شدهاند که درهاآنمشابهتِ بسیار نزدیکی از نظر آوایی بینِ واژههای اوستایی و بلوچی دیده میشود.
عمر دیرترین منابع مکتوب زبان بلوچی به معنی واقعی در خوشبینانهترین حالت به حدود 200 سال پیش برمیگردد. در نتیجه، مستنداتِ این زبانِ ایرانی از گذشتههای دور در هالهای از ابهام است. درباره کتابت به زبان بلوچی، الفنباین میگوید: "نگارش به زبان مادری، به استثنای اندکی آثار پراکنده از سدهوزدهم،ن اکثراً به قرن بیستم، از دهه 1930 میلادی به بعد، و به خصوص از سال 1947 میلادی، همزمان با تشکیل کشور پاکستان، محدود می شود" - الفنباین، . - 579 :83- 1382 با پژوهشی از این نوع که با استفاده از منابع کتابخانهای و مطالعات میدانی، و با روشی تحلیلی - بیانی انجام می-گیرد، میتوان به سابقه واژگانی زبان بلوچی به کمک زبان اوستایی از دیرزمان پی برد.
واژههای مورد بحث در این پژوهش و صدها واژه دیگر که در اوستایی و بلوچی اشتراک بنیانی از طریقِ زبانهای ایرانی دارند، بیانگرِ همخانوادگی هزاران ساله در این دو زبان هستند. پرسش پژوهش آن است که این پنج واژه که در اینجا با عنوانِ واژههای اوستایی معرّفی شدهاند، و خود به نحوی مشتی نمونه خروار به شمار میآیند، به چه صورت در زبان بلوچی امروز نمود مییابند و از این نمود چه نتایجی میتوان به دست آورد؟ بحث حاضر که نوعی ریشه شناسی واژگان است، برای موارد زیر مفید خواهد بود: الف-اثباتِ همخانوادگی و شناسیِرده این دو زبانِ ایرانی، ب- ریشهشناسی و بازسازیِ واژگان در این دو زبان ایرانی.
-2 سابقه پژوهش
در خصوص بازنمودِ واژههای اوستایی در زبانِ بلوچی به طور مستقل تا کنون کاری انجام نشده است. بیشتر کارهایی که در این زمینه انجام شده، به ریشهشناسیِ واژگانِ زبان بلوچی درکنارِ دیگر زبانهای ایرانی در آثار پژوهشی گاه به صورت اختصاصاً بلوچی و گاه به صورت پراکنده در منابع مختلف اختصاص دارد. در این خصوص اولین گام را ویلهلم گایگر برداشت. او در سال 1891 میلادی در مقالهای تحت عنوان «Etymologie des Balūčī» که در مجله ABAW شماره نوزدهم به چاپ رساند، به ریشهشناسی زبان بلوچی مبادرت ورزید.
از آن پس در منابع ایرانی و غیر ایرانی آثاری از ریشهشناسی واژگان بلوچی دیده میشود. در ایران اولین کار ریشهشناسی زبان بلوچی به صورت اختصاصی در پایاننامه کارشناسی ارشد موسی محمودزهی در سال 1370 با عنوان »واژنامه ریشه شناسانه زبان بلوچی« انجام گرفت که به دانشگاه شیراز ارائه شد. در این پایان نامه 720 واژه از زبان بلوچی امروز ریشه شناسی شده که در اکثر موارد معادل اوستاییِ آنها آورده شده است.
