بخشی از مقاله
چکیده:
مسکن سرپناه دائمی برای سکونتگاه انسان است. از آنجا که سرپناه مورد نیاز برای همه است مدت مدیدی است که مساله فراهم نمودن مسکن نه تنها برای افراد بلکه برای دولت نیز یک دغدغه بوده است. گسترش فیزیکی و نابسامان و بیرویهی شهرها از مشکلات شهر و شهرنشینی جهان سوم در دوران معاصر میباشد. شواهدی وجود دارد که کیفیت پایین زیرساختها در جوامع فقیر، آسیبپذیری این مناطق را بالا برده است.
تعریف مسکن اجتماعی در کشورهای مختلف با یکدیگر متفاوت است. علیرغم این تفاوت مقوله های اشتراکی نیز در تعریف مسکن اجتماعی وجود دارد که آن را از دیگر انواع مسکن متمایز میکند.نگاهی گذرا به تجارب جهانی در رویارویی با اسکان غیر رسمی و پاسخگویی نیاز سرپناه تهیدستان بسیار آموزنده است.
هدف از این پژوهش ارتقاء کیفیت زندگی و ارائه روشهایی برای ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی با استفاده از تجارب سایر کشورها مانند ژاپن و انگلستان و نیز تحریک کمک و همکاری ساکنان در احداث و ارتقاء مسکن و شبکههای زیربنایی سکونتگاه های غیررسمی است.
روش تحقیق شامل مطالعات کتابخانه ایی و اینترنتی بوده و تلاش شده آنچه هست بدون هیچ مداخله ذهنی گزارش گردد و در نهایت نتایج عینی تفسیری از موضوع گرفته شود. در نتیجه تحقیق میتوان گفت از طریق شناخت عوامل موفقیت سایر کشور ها در برخورد با سکونتگاه های غیررسمی و بهره گیری از آنها میتوان به عنوان روشهای وارداتی که در تلفیق با عرفها و الگوهای بومی کشور و یا هر شهر به راهکارهایی زمینه گرا بدل میشوند، قدم-هایی موثر در زمینه حل مشکلات مسکن در این محلات برداشت.
مقدمه:
تحولات جمعیتی در سطح جهان نشانگر افزایش روز افزون جمعیت شهری نسبت به جمعیت روستایی میباشد، که به موازات افزایش جمعیت شهرنشین همواره مسائل و مشکلات جدیدی در این گونه جوامع مطرح میشود که از مهمترین آنها مسئله اسکان غیررسمی میباشد - شیخی و همکاران،. - 1391 بیگمان این پدیده در شهرهای موجود در نظام سرمایه داری پیرامونی از ابعاد وسیعتر و حادتری برخوردار است این نوع شهرنشینی در کشورهای وابسته به نفت از جمله ایران نیز مسائل و مشکلات عدیده ایی به وجود آورده است
مسکن به عنوان یک مکان فیزیکی است که در فضا تبلور یافته و به عنوان سرپناه، نیاز اولیه و اساسی خانواربه شمار میرود. گروه های اجتماعی کم درآمد همواره برای تهیه مسکن با مشکل روبه رو بوده اند. پیدا کردن سرپناه مناسب یکی از بزرگترین چالشهای مقابله با فقر شهری است. بیشتر مردم فقیر در مناطق شهری با روی آوردن به مناطق غیررسمی اغلب در مناطق حاشیه ایی سکونت دارندو با کمبود تاسیسات عمومی رو به رو هستند.همچنین شواهدی وجود دارد که کیفیت پایین زیرساختها در جوامع فقیر، آسیبپذیری این مناطق را بالا برده است
بیان مسئله:
مسکن سرپناه دائمی برای سکونتگاه انسان است. از آنجا که سرپناه مورد نیاز برای همه است مدت مدیدی است که مساله فراهم نمودن مسکن نه تنها برای افراد بلکه برای دولت نیز یک دغدغه بوده است. بنابراین تاریخچه مسکن از توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بشر جدایی ناپذیر است - انتظام و همکاران، . - 1395 تعریف مسکن اجتماعی در کشورهای مختلف با یکدیگر متفاوت است. علیرغم این تفاوت مقوله های اشتراکی نیز در تعریف مسکن اجتماعی وجود دارد که آن را از دیگر انواع مسکن متمایز میکند. به طور کلی مسکن اجتماعی نوعی از مالکیت مسکن است که در آن مالکان دولت های ملی-محلی و یا سازمان های غیر انتفاعی هستند که مسکن مورد نظر را به صورت استیجاری در اختیار گروه های هدف سیاستگذار قرار میدهند
با ایجاد سکونتگاههای غیررسمی یا اجتماعات آلونکی،تهیدستان غیر متشکل شهری و لایههای زیرین گروههایی که مسامحتا طبقهی متوسط خوانده میشوند،سر پناهی به کف میآورند و به مهمترین آرزوی خود،یعنی حذف هزینهی مسکن از سبد هزینههای خوانوار دست مییابند که سبب وضعیت بهتر تغذیه و پوشاک بخشی از آنان میشود
نگاهی گذرا به تجارب جهانی در رویارویی با اسکان غیر رسمی و پاسخگویی نیاز سرپناه تهیدستان بسیار آموزنده است امروزه در جهان سیاست تخریب و تخلیهی اجباری اسکان غیر رسمی کاملا مطرود و خلاف پایه ایی ترین حقوق بشر دانسته شده است و آنچه را واقع بینانه و نوع دوستانه مورد نظر است. راه حل مداراگرایانه و اصلاح ترویجی در راستای یکپارچگی با شهر رسمی است
قانونگذاری برای مسکن کم درآمد ها در ایران سابقه ایی طولانی و متنوع دارد، اما به ویژه در حوزه مسکن غیررسمی این سابقه بسیار معدود است. این موارد نیز بیشتر از نوع تقابل و حذف و کمتر مبتنی بر دیدگاه های نظری جدیدند
مسکن اجتماعی:
سیاست ساخت مسکن یا همان مسکن اجتماعی به تهیه سرپناه برای گروه های کم درآمد که با تولید مسکن توسط دولت همراه است، میگویند. در این روش سیاست های دولت حول موضوع عرضه متمرکز است. وظیفه تامین زمین، سرمایه و تعیین تکنولوژی و مصالح بر عهده دولتهاست. در کشورهای مختلف با توجه به ساختار حکومتی، قوانین و مقررات خاصی برای استفاده کنندگان از این مساکن وجود دارد. برگشت سرمایه دولت ها نیز مطابق این قوانین و مقررات است. بعد از انقلاب اسلامی دولت های مختلف در ایران چندین بار، برای حل مسکن کم درآمدها اقدام کردهاند، که تمامی آنها یا شکست خورده اند یا به نتیجه نرسیدهاند
مسلماً بهره گیری از تجارب کشورهای پیشرفته و موفق در امر تامین مسکن شهری میتواند راهگشای سایر جوامع؛ مانند ایران در رفع این مسئله اساسی باشد - رحمانیان ،مهدوی، . - 1395 صرف نظر از تاثیرات سیاست تامین مسکن اجتماعی، تجربیات این سیاست که در سیاست گذاری اکثر کشورهای اروپایی و آمریکایی دیده میشود، لزوم و ضرورت دخالت دولت در بازار مسکن را به خوبی نشان میدهد.
کشورهایی مانند انگلیس و آمریکا که از اقتصاد آزاد پیروی میکنند در بخش مسکن به روشنی دخالت کرده و اقدام به تنظیم بازار و تامین مسکن اقشاری میکنند که قادر به تامین مسکن خود نیسند. مسکن اجتماعی به واحدهایی اطلاق می شود که سطح زیربنای مفید آنها بین 50 تا 70 مترمربع بوده، به صورت انبوه و برای تامین مسکن خانوارهای کم درآمد احداث می شود. سیاست ساخت مسکن اجتماعی از شروع برنامه دوم توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی کشور - - 1373-1377 آغاز گردید.
با توجه به بعد خانوار و نیز قانون اساسی دولت موظف است در حال حاضر در جهت تامین یک مسکن 90 متری به صورت ملکی برای هر خانوار گام بردارد و سیاست های خود جهت تحقیق آن تنظیم کند. مسکن اجتماعی کوچک علاوه بر ایران در برخی کشورهای دیگر دنیا نیز به اجرا گذاشته شده است
سکونتگاه های غیر رسمی:
گسترش فیزیکی و نابسامان و بیرویهی شهرها از مشکلات شهر و شهرنشینی جهان سوم در دوران معاصر میباشد؛ به طوری که طی فرآیندی مداوم محدودههای فیزیکی و فضاهای کالبدی شهر در جهات عمودی و افقی به لحاظ کیفی و کمی رشد مییابد و اگر این روند سریع و بیبرنامه باشد به ترکیبی از فضاهای شهری مشکلزا خواهد انجامید. کشور های توسعه نیافته و در راه توسعه به دلیل رشد سریع جمعیت و در هم شکستن اقتصاد معیشتی مبتنی بر کشاورزی یا فرآیند صنعتی شدن با رشد شهر نشینی فراوانی مواجه میشوند
روند روزافزون گسترش فقر در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه و بدل شدن آن به یکی از مشخصه های اصلی این کشورها و شهرهای بزرگ آنها همواره بر آرزو و رویای دست یافتن به یک زندگی شایسته انسان سایه افکنده است. فقر اگرچه با توجه به ماهیت اجتماعی و اقتصادی خود قابل بررسی و بحث است، اما همواره به عنوان عامل تشکیل و گسترش سکونتگاههای غیررسمی در مباحث برنامه ریزی شهری مورد توجه بوده است. فقر به ناتوانی تامین مسکن و سرپناه در بازار رسمی و شکل گیری سکونتگاههای غیررسمی دامن میزند و وجود این سکونتگاهها به نحوی دلیلی بر وجود فقر است. سکونتگاه غیر رسمی تنها نتیجه فقر نیست، بلکه نتیجه تلفیق فقر با کمبود درآمد و نیز ناکارآمدی نظام تامین مسکن است
اسکان غیر رسمی بیانگر شکست در سیاست های رسمی و عدم پاسخگویی به نیاز سرپناه کم درآمدها است. در واقع اسکان غیر رسمی یکی از چهره های بارز فقر شهری است که درون یا مجاور شهر ها - به ویژه شهرهای بزرگ - به شکل خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل میگیرد و با عناوینی همچون: حاشیه نشینی، اسکان غیررسمی، سکونتگاههای خودرو و نابسامان و اجتماعات آلونکی نامیده میشود
نکته اساسی این است که این سکونتگاه ها با توجه به ویژگیهایی چون مصالح به کار رفته، وضعیت قانونی، سرعت و نحوه تصرف، ابعاد، موقعیت، منشا و ماهیت ساکنان، بسیار متفاوت و متنوعاند. سکونتگاه های نابسامان در ارتباط با شرایط جغرافیایی، تاریخی و اجتماعی خود دارای خصوصیات متفاوتیاند
امروزه ارتقا بخشی همراه با توانمندسازی اجتماعات محلی رهیافتی نوین برای حل مسئله فقر شهری است که دیگر مهندسی ساختمان و تزریق منابع مالی صرف را راهگشا نمیداند، بلکه مهندسی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی و توسعه سازمان های غیر دولتی و محلی و مشارکت فعال مورد نظر است
امر توانمند سازی بر دیدگاه »فقر زدایی« و »توسعه پایدار انسان محور« با تکیه بر مشارکت شهروندان و شهر - مدیریت شهری - متکی است. مشارکتی که بر مبنای گفتگوی دوجانبه شکل میگیردو شهروند با کسب هویت از طریق این گفتگو به زیستگاه خود نیز هویت میبخشد. لازمه وجود هویت شهری برای شهروند وجود گفتگو میان این دو است
مرور تحولات سیاست های تامین مسکن کم درآمد ه در جهان:
نگاهی گذرا به تجارب جهانی در رویارویی با اسکان غیررسمی و پاسخگویی نیاز سرپناه تهیدستان بسیار آموزنده است - مظفر صرافی ،. - 1381 در طول دهههای اخیر، روشهای مشارکتی به یک اصل مهم در بازآفرینی محلات غیررسمی یا به بیان بهتر محلات ناکارآمد شهری تبدیل شده است. تا پیش از این عدم توجه به مسائل اجتماعی در تهیه و تدوین برنامه های بهسازی و نوسازی این محلات سبب دو قطبی شدن شهرها و در نتیجه شعله ور شدن تنشهای اجتماعی متعدد در آنها شده بود. لذا بازخوانی تجارب موفق در این عرصه میتواند از تکرار گامهای اشتباه ممانعت به عمل آورد
