بخشی از مقاله
تجربه نگاری شهرداری مشهد پیرامون مهندسی ارزش در پروژههای شهری
چکیده
جلوگیری از صرف هزینههای غیر ضروری در پروژههای شهری، یکی از مهمترین دلایل طرح مهندسی ارزش در مباحث مربوط به شهر و مدیریت شهری است. در این راستا شهرداری مشهد به عنوان یکی از اولین شهرداریهای کشور در زمینه مهندسی ارزش و سنجش جایگاه آن در مطالعات برنامهریزی و عمرانی، پژوهشهای فراونی را در دستور کار این شهرداری قرار داد و تجارب بسیار ارزشمندی را پیرامون مهندسی ارزش بدست آورد. لازم است اشاره نمود کهبا بکارگیریِ تجارب و مطالعات شهرداری مشهد در خصوص مطالعات مهندسی ارزش در دیگر شهرها و کلانشهرهای کشور، ضمن پرهیز از تکرار دوباره روند زمانی انجام این مطالعات، در هزینههای این واحدها نیز صرفهجویی خواهد شد و با حداقل هزینه بکار گرفته شده، بیشترین بازده حاصل خواهد شد به نحوی که کیفیت انجام طرحهای شهری نیز تنزل نخواهد نمود.
واژگان کلیدی: مهندسی ارزش، پروژههای شهری، شهرداری مشهد، طرحهای شهری
.1 مقدمه و طرح مسئله
مهندسی ارزش تکنیکی کارآمد برای بهبود ارزش پروژه است. با مهندسی ارزش هزینههای پروژه شهری و عمرانی (هزینههای ساخت، بهره برداری و استهلاک) کاهش مییابد و با بکارگیری آن میتوان یک رویکرد ساختارمند و کارکرد گرا برای کنترل هزینههای جاری و بلند مدت ایجاد نمود. همچنین در لوای بکارگیری مهندسی ارزش، کمیت و کیفیت هیچ کدام فدای یکدیگر نخواهند شد بلکه این دو به صورت توأمان با رشد کیفی خود، مدیران شهری را در
پیشبرد کم هزینه و مقرون به صرفه و با کیفیت بهتر یاری خواهد داد (مظاهری و همکاران، .(1389 میتوان گفت که مهندسی ارزش با بکارگیری تکنیکهایتحلیلِ کارکرد و ارزیابی ارزش در یک بستر خلاق، امکان بهبود و طراحی بهتر طرحها و پروژههای شهری را فراهم میسازد. هسته اصلی مهندسی ارزش تحلیل کارکرد است. در واقع تحلیل کارکرد و نحوه برخورد با مسایل وجه تمایز رویکرد مهندسی ارزش از دیگر رویکردهای مدیریتی است که برای کاهش هزینه بکار میرود. از همینرو، مهندسی ارزشنقشِ، حساسی در دستیابی به هدفهای دائمی و در حال ارتقاء ایفا میکند و بستر لازم را به منظور هماهنگی و ارتباط ایجاد مینماید. به بیان دیگر باعث میشود بتوان بردو جنبه متغیرها و هزینهها مدیریت نمود که این امر نیاز مسلم سوددهی پایدار است (اسلامی و رادی، .(1392
در بسیاری از سازمانهای بزرگ به سبب ساختار سنتی باقی مانده از دوران گذشته و رشد بیمارگونه بروکراسی، رسیدن به یک فرآیند مدبرانه، کار و بهرهورانه در تصمیمگیریهای بزرگ و پروژههای مهم کمتر به چشم میخورد. چنان که بسیاری از پروژههای خدماتی چندی از شروع نگذشته یا از اهداف اصلی منحرف میشوند یا در ازای دست نیافتن به اهداف اصلی، به کلی ملغی میشوند. همین امر در پروژههای عمرانی و شهری، با هزینههای چند برابر نمود پیدا میکند و در غایت امر جزء بار بزرگی که بر بودجه سازمانها و بیتالمال شهری تحمیل خواهد شد، چیزی مشهود نخواهد بود؛ مسئلهای مغایر اهداف کلی مطرح شده از سوی رهبر معظم انقلاب است، چه اینکه ایشان در ابلاغیه خود پیرامون سیاستهای کلی نظام اداری نهادینهسازی وجدان کاری، خود کنترلی، امانتداری، صرفهجویی و حفط بیتالمال را سر لوحه نظام اداری و شهرداریهای کشور دانستهاند (گریوانی، (1393، متأسفانه باید گفت که وضع موجود در سطح کشور با فرمایشهای ایشان فاصله چشمگیری دارد. از یک منظر، هزینههای غیر ضروری و لزوم کنترل آن، فلسفه وجودی مهندسی ارزش است. »این هزینهها، آن دسته از هزینههایی هستند که به شکل معناداری در تولیدی که متعلق به خود آنها هستند، اثر نمیگذارند.« مفهوم این عبارت آن است که هزینههای غیر ضروری در بهبود کیفیت، زیبایی، راحتی و سایر فاکتورهای مورد توجه استفادهکنندگان موثر نبوده و نخواهند بود. این هزینهها زمانی به خوبی شناخته می-شوند که دلایل به وجود آمدن آنها به خوبی شناخته شوند و در مورد آنها تفسیرهای لازم ارائه گردد .(Hess, 1983) از اینرو، عمدهترین عواملی که موجب کاهش ارزش پروژه یا تحمیل هزینههای زیاد در مراحل مختلف طراحی، ساخت، اجرا و بهرهبرداری میشود، شامل موارد ذیل است:
1. کمبود اطلاعات پیرامون مهندسی ارزش؛
2. باورها و ایدههای نادرست مبتنی بر عادتها و سنتهای غیر مترقیانه؛
3. کمبود وقت و قضاوتهای منفی پیرامون مهندسی ارزش؛
4. ریسک گریزی مدیران و پرهیز از مواجه با موقعیتهای از پیش تجربه نشده؛
5. طراحی و تخمین بیش از حد نیاز؛
6. فقدان و کمبود منابع مالی و پیشنهادهای لازم پیرامون پروژههای شهری .(Xang, 2013)
با توجه به مجموع مباحث گفته شده در بالا میتوان گفت، مهندسی ارزش عبارتست از »یک روش سیستماتیک برای بهبود "ارزش محصولات و یا خدمات ارائه شده" با هزینهای مناسب و کیفیتی فراتر از آنچه که هست.« در همین راستا تکنیک مهندسی ارزش در شهرداری مشهد به عنوان ابزاری دانش محور و تجربه مدار با تلفیق فرهنگ جهادی توانسته است همانند ابزاری سودمند در دست مدیران شهری عمل کند تا در جهت عملیاتی نمودن سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی در رشد بهرهوری، صرفهجویی در منابع عمومی کشور و افزایش کمیت و کیفیت طراحهای و خدمات شهری ارائه شده به شهروندان، اقدامات عملی برداشته شود. لذا شهرداری مشهد با اتکاء به تجارب کسب شده، سعی بر تجربه-نگاری مهندسی ارزش و جایگاه آن در پروژههای شهری دارد، امری که مسئله مورد بررسی در تحقیق حاضر را به خود اختصاص داده است.
.2 مروری بر مفهوم، ابعاد و اصول مهندسی ارزش1
مفهوم مهندسی ارزش برای اولین بار از سوی شرکت جنرال الکتریک در خلال جنگ جهانی دوم بکار گرفته شد. دلایل توجه به چنین رویکردی از سوی شرکت مذکور، کمبود نیروهای متخصص، مواد اولیه کم و همچنین کمبود قطعات بود که باعث شد لارنس مایلز2، جری لفتو3، وهری ارلی چِر4 به دنبال راههای مقرون به صرفهتر باشند ( Utnm, .(2013 آنها دریافتند که این جایگزینی مجدد منجر به »کاهش هزینهها، بهبود محصول یا هر دو آنها به عنوان یک حادثه سیستماتیک« خواهد شد. آنها این تکنیک خود را »تحلیل ارزش«5 نام گذاری کردند. در ایالات متحده آمریکا، مهندسی ارزش به طور ویژه در قوانین عمومی 104-106 مورد توجه قرار گرفته است و همه سازمانهای اجرایی را موظف به ایجاد فرآیندهای مقرون به صرفانه نموده است. از اینرو بر حسب تقسیمبندی ارائه شده از سوی نهادهای مطالعاتی، مهندسی ارزش شامل 7 مرحله کلی با زیر مجموعههای آن به صورت جدول (1) خواهد بود.
جدول (1) تقسیمبندی مراحل مهندسی ارزش با تفکیک مراحل
.3 معرفی منطقه مورد مطالعه
شهر مشهد به عنوان مرکز استان خراسان رضوی، با حدود 250 کیلومترمربع مساحت و حدود 2/2 میلیون نفر جمعیت بعنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان و دومین کلان شهر کشور بعد از تهران محسوب میشود. این شهر، در شمال شرقی استان خراسان رضوی و بین دو رشته کوه اصلی هزار مسجد و بینالود واقع شده و کشف رود از میان آن عبور میکند. از نظر موقعیت جغرافیایی شهر مشهد در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و 5 دقیقه تا 59 درجه و 55 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی قرار دارد. حداقل ارتفاع شهر از سطح دریا حدود 750 متر و حداکثر آن 1800 متر است. ارتفاع بلندترین کوههای اطراف منطقه نیز حدود 3150 متر میباشد (آمارنامه شهر مشهد،.(1385 از نظر موقعیت سیاسی، محدوده شهر مشهد در یک حالت کلی از شمال به جمهوری ترکمنستان و شهرستان درگز، از غرب به شهرستان چناران و نیشابور، از شرق به جمهوری ترکمنستان و شهرستان سرخس و از جنوب به شهرستان تربت جام، فریمان و تربت حیدریه محدود است (سیمای شهرستان مشهد،.(1381
شکل (1) موقعیت محدوده مورد مطالعه.
.4 تکنیک مهندسی ارزش در شهرداری مشهد
مدیریت و برنامهریزی برای ایجاد فضاهای نوین شهری نیاز به دیدگاههای پویا و نظام یافته کارشناسان و مدیران شهری دارد تا با ابزارهای جدید بتواند در بهبود مستمر حوزههای مهم شهری از قبیل مدیریت و توسعه سیستمهای حمل و نقل شهری، خدمات شهری و... جهت رفع چالشها، بهترین راهکارها را ارائه دهد. در راستای چنین رویکردی، شورای اسلامی شهر مشهد در بهمن ماه سال 1385، شهرداری را موظف به انجام مطالعات مهندسی ارزش در خصوص طرحها و پروژههای کلان نمود. در متن ابلاغیه شورای اسلامی مشهد به شهرداری اهمیت مهندسی ارزش به این گونه بیان شده است »شهرداری موظف است در خصوص اعمال مهندسی ارزش در نتیجه مطالعات و طرحها و پروژههای مصوب با هزینه اجرای بیش از ده میلیارد تومان اقدامات لازم را معمول نماید.« در این راستا، شورای اسلامی چهارم مشهد مقدس، با عنایت به اهمیت این موضوع تصمیم گرفت که مطالعات مهندسی ارزش را برای پروژههایی با هزینه بالای 5 میلیارد تومان الزامی نماید (روابط عمومی شورای اسلامی مشهد، .(1393 در سال 1387، با تصویب مصوبه مهندسی ارزش در شورای اسلامی، شهرداری سه پروژه منتخب را با مطالعات مهندسی ارزش مورد بررسی قرار داد.
ویرایش اول و دوم نظام نامه پیادهسازی مهندسی ارزش در شهرداری مشهد به ترتیب در سالهای 1389 و 1391به حوزههای زیر مجموعه ابلاغ شد. سال 1391، سال شکوفایی مطالعات مهندسی ارزش در شهرداری مشهد میباشد. در این سال مطالعات مهندسی ارزش پروژههای مهم شهری از جمله فاز 2 خط یک سامانه اتوبوسرانی تندرو مشهد و تقاطع
غیر هم سطح جانباز- آزادی کلید خورد. در سال 1392 علاوه بر انجام مطالعات مهندسی ارزش در پروژههای عمرانی و حمل و نقلی، توجه ویژهای به انجام مطالعات مدیریت ارزش در فعالیتهای خدماتی و طرحهای فرهنگی- اجتماعی شد که در ادامه به دو مطالعه مدیریت ارزش تنظیف شهری منطقه 4 شهرداری مشهد و مطالعه مدیریت ارزش خدمات نظافت و نگهداری فضای سبز پایانههای مسافربری مشهد خواهیم پرداخت.
جدول (2) خلاصه نتایج اقتصادی حاصل از مطالعات مهندسی ارزش در چند پروژه برگزیده
مطابق جدول (3) تاکنون نسبت کل صرفهجویی به اعتبار مطالعات ارزش، به عدد %37,5 رسیده است که نمایانگر بهرهوری اقتصادی این مطالعات همگام با بهینهسازی دیگر ابعاد ارزش میباشد. در حوزه فرآیند و ساختار در طی سال های 89، 91 و 93 به ترتیب سه ویرایش از نظام نامه مطالعات ارزش را تدوین و کاربردی نموده است. در این نظام نامه عناوین پروژه های و خدمات و مشاورین ارزش سطح بندی شده اند، درخصوص موارد انگیزشی برای همکاران عضو کارگاه مطالعه ارزش نیز بصورت کاملا شفاف موارد خوبی تعبیه شده است. از سال 1388 تا کنون در شهرداری مشهد به راهبری دبیرخانه مطالعات ارزش تعداد 12 مطالعه ارزش به انجام رسیده است.
