بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش، تعیین نقش ادراك از محیط خانواده در پیشبینی تجربهي احساس شرم و گناه نوجوانان بود. 140 دانشجوي جدیدالورود دانشگاه آزاد اسلامی تبریز و مشغول به تحصیل در نیمسال اول - 1391-90 - که در مراحل پایانی نوجوانی بسر میبردند، به شیوهي نمونهگیري تصادفی خوشهاي انتخاب شده و به پرسشنامههاي عاطفهي خودآگاه تانگنی و همکاران - TOSCA-2 - و ادراك از شیوههاي فرزندپروري شیفر پاسخ دادند. نتایج تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS نشان داد که کنترل بیشتر والدینی با احساس شرم و گناه عمیقتر نوجوانان همراه است. محبت والدین با احساس گناه رابطهي مثبت دارد، ولی ارتباطی با احساس شرم ندارد. جو عاطفی سرد خانواده با احساس گناه کمتر و جو عاطفی گرم با احساس گناه بیشتر همراه است، ولی سردي و گرمی جو عاطفی خانواده با احساس شرم نوجوان رابطه ندارد. همچنین، تفاوت معنیداري در ادارك دختران و پسران از میزان کنترل و گرمی جو عاطفی خانواده وجود ندارد؛ ولی دختران رفتار والدین خود را با محبتتر و پسران جو عاطفی خانواده را سردتر ادارك میکنند. بر اساس نتایج رگرسیون چندگانه، %27 تغییرات احساس گناه بوسیلهي کنترل و محبت والدینی و جنسیت قابل پیشبینی است. توجه به نقش محیط خانواده در شکلگیري و تجربهي احساسهاي شرم و گناه نوجوانان حائز اهمیت است.
مقدمه
بر اساس الگوي تعاملی شخص، فرایند، بافت و زمان - PPCT - در نظریه سیستمی زیستی – بومشناسی، رشد کودکان و ویژگی هاي شخصی آنها علاوه بر الگوهاي زیستی از طریق تعاملات روزمره نیز، تاثیر میپذیرد - برون فن برنر و موریس، 1998 به نقل از روداسیل، گلاگر وایت، . - 2010 خانواده اولین نهاد اجتماعی است که کودك به آن وارد میشود و متناسب با آن، والدین اولین کسانی هستندکه با کودك ارتباط برقرار میکنند و طبیعی است که اولین برخوردها و تعاملات سهم بهسزایی در شکلگیري ساختار زندگی آیندهي فرد و عملکرد او دارد - گلدنبرگ و گلدنبرگ، . - 1382 براساس الگوي بامریند و شیفر، دو محور اساسی محبت و کنترل در رفتار و تعاملات والدین در ارتباط با فرزندان وجود دارد. ترکیب این دو بعد، شیوههاي فرزندپروري آنها و جو عاطفی خانواده را تعیین میکند. تحقیقات نشان میدهد محبت و پذیرش والدین بر رشد شخصیت، نگرش و اداراك نوجوانان تاثیر میگذارد. این بعد به چگونگی ابراز محبت و پاسخگویی والدین نسبت به فرزندان اشاره دارد - دارلینگ و آستین،1993به نقل از حسینچاري، دلاورپور و دهقانی، - 1386 و مشتمل بر گرمی و سردي تعاملات والد-فرزند است. بعد کنترل اشاره به درجهي استقلال و آزادي دارد که والدین براي فرزندان خود قائل هستند. کودکانی که مورد بیتوجهی و بدرفتاري والدین خود قرار میگیرند، در زندگی آینده ي خود دچار مشکلات رفتاري و روانی گوناگونی می شوند - حسینچاري، دلاورپور و دهقانی، . - 1386 دو دسته از هیجانهاي خودآگاه منفی - گناه و شرم - وجود دارد که عملکرد فرد را در قبال اشتباهات و خطاها مشخص میکند.
احساس گناه یک هیجان خودآگاه منفی متمرکز بر رفتار است، در حالی که احساس شرم یک هیجان خودآگاه متمرکز بر فرد است. احساس گناه درباره یک رفتار خاص باعث میشود که مردم در پی اعتراف، معذرتخواهی و اصلاح رفتار خویش برآیند، آنها با قربانبان رفتار نادرست خود همدلی میکنند، و بیشتر احتمال دارد تا مسئولیت رفتار خود را به عهده بگیرند و بیشتر درصدد جبران و اصلاح آن باشند. اما در احساس شرمساري، افراد به لحاظ روانی، فیزیکی و اجتماعی دچار فروپاشی می شوند. این تغییر چشمگیر ادراك و تجربه فرد از "خویشتن" خویش است. فرد شرمسار احساسکهتري، حقارت، کوچکی، بیارزشی یا حتی احساس طردشدگی دارد - تانگنی، استوینگ و ماشک، . - 2007 ادارك از محیط خانواده و تعاملات خانوادگی و محیطی در بروز هیحانها و رفتارهاي اخلاقی نقش دارد - وینکه توتورا و همکاران، . - 2009 اگر کودکان توسط اولین مراقبان خود شدیدا تنبیه شوند، مورد انتقاد قرار گیرند، با خشونت و تندي با آنها رفتار شود و مطرود شوند، یا نادیده انگاشته شوند، به احتمال زیاد به این باور خواهند رسید که ناخواسته بوده و دوست داشتنی نیستند. یک کودك با چنین باوري از عیب و نقص، مستعد تجربهي شرم است - بورهانس و دویک، 1995؛ بنت، سولیوان و لویس، - 2005 و بین مستعد بودن به شرم و بسیاري از نشانههاي بیماريها و رفتارهاي جنایتکارانه رابطه وجود دارد - تانگنی، استوینگ، ماشک و هاستینگ،. - 2011 لذا، پژوهش حاضر به منظور پیش بینی تجربهي احساس شرم و گناه بر اساس ادارك از محیط خانوادگی در نوجوانان انجام شد. فرضیهها: -1 ادراك از کنترل– محبت والدین با تجربهي احساس شرم در نوجوانان رابطه دارد. -2 ادراك از کنترل– محبت والدین با تجربهي احساس گناه نوجوانان رابطه دارد. -3 ادراك از جو عاطفی خانواده با تجربهي احساس شرم نوجوانان رابطه دارد. - 4 ادراك از جو عاطفی خانواده با تجربهي احساس گناه نوجوانان رابطه دارد. –5 ادراك دختران و پسران از کنترل – محبت والدینی متفاوت است. - 6 ادراك دختران و پسران از جو عاطفی خانواده متفاوت است.
روش پژوهش
جامعه و نمونهي مورد مطالعه: جامعه آماري پژوهش شامل تمامی دانشجویان جدیدالورود دورهي کارشناسی - نیمسال اول - دانشگاه آزاد اسلامی تبریز است که با توجه به دامنهي سنی آنها نوجوانان محسوب میشوند. از این میان، 140 دانشجوي ترم اول به شیوهي نمونهگیري تصادفی خوشهاي انتخاب شده و وارد پژوهش شدند: 28 دانشجوي زبان و ادبیات فارسی - علوم انسانی - ، 33 دانشجوي زبان انگلیسی - علوم انسانی - ، 39 دانشجوي شیمی - علوم پایه - و 40 دانشجوي مهندسی برق - فنی – مهندسی - . از 140 دانشجوي شرکتکننده در پژوهش Mage = 19/10 - ، - Sage= 0/88، 81 نفر دختر Mage= 19/04 - ، - Sage= 0/86، 58 نفر پسر Mage= 19/19 - ، - Sage= 0/93 بود؛ یک نفر نیز جنسیت خود را مشخص نکرده بود.
ابزار گردآوري اطلاعات:
علاوه بر اخذ مشخصات مربوط به سن، جنسیت، تحصیلات و وضعیت اشتغال دانشجویان، دو پرسشنامه زیر استفاده شد:
-1 پرسشنامهي ادراك از شیوههاي فرزندپروري : - PPSQ - این پرسشنامهي 77 سوالی توسط نقاشیان - 1358 - و براساس کار شیفر - 1965 - تدوین شده و علاوه بر سنجش محبت و کنترل والدین بر اساس ادارك فرزندان، جو عاطفی خانواده - گرمی و سردي روابط خانوادگی - را نیز ارزیابی میکند. پایایی این پرسشنامه با روش همسانی درونی در کار شیفر 0/83 و در کار نقاشیان 0/87 گزارش شده است - زادهمحمدي و احمدآبادي، . - 1388 در پژوهش حاضر، اعتبار آزمون به روش ضریب آلفاي کرونباخ 0/87 محاسبه شد.
-2 آزمون عاطفه خودآگاه تانگنی و همکاران : - TOSCA-2 - این مقیاس توسط تانگنی، واگنر و گرامازو - 1989 - براي سنجش مستعد بودن افراد براي احساس شرم و گناه ساخته شده است و شامل 16 داستان با دو گویه براي هر داستان بوده که آزمودنی احتمال تجربهي آن را بر اساس طیف لیکرت 5 گزینهاي مشخص میکند. در نهایت، براي هر فرد دو نمره بدست میآید که میزان مستعد بودن او را به دو احساس شرم و گناه را نشان میدهد. مقدار آلفاي کرونباخ براي مقیاسهاي شرم و گناه در جمعیت دانشجویی در مطالعهي تانگنی، واگنر و گرامازو 1992 - به نقل از عطريفرد، آزادفلاح و اژهاي، - 1385 به ترتیب 0/69 و 0/74 و در مطالعهي عطريفرد، آزادفلاح و اژهاي - 1385 - به ترتیب 0/79 و 0/63 گزارش شده است. روایی این مقیاس در پژوهش حاضر، به روش تحلیل عاملی تائیدي بررسی و تائید شد، اعتبار آن نیز، به شیوهي ضریب آلفاي کرونباخ بررسی شده و براي دو مقیاس شرم و گناه به ترتیب 0/66 و 0/86 ، و براي کل مقیاس 0/81 محاسبه شد.
روش اجرا: آزمونگر پس از طی مراحل اداري – اجرایی و هماهنگی با مسئول آموزشی دانشکده در کلاس انتخابی حاضر شده و پس از توجیه و ترغیب دانشجویان براي همکاري، اقدام به اجراي گروهی آزمون ها و گردآوري آن ها نموده است. در مدت یک هفته، 150 مجموعه بین دانشجویان حاضر در کلاس توزیع شد که بعد از کنارگذاشتن مجموعههاي ناقص، تعداد آنها به 140 مجموعه کاهش یافت. براي حفظ مسائل اخلاقی، تاکید شد که دانشجویان از نوشتن اسم و سایر علائم مشخصهي دیگر خودداري کنند.
یافته ها
دادهها با استفاده از نرمافزار آماري SPSS در سطح آمار توصیفی و استنباطی تجزیه و تحلیل شد. جدول - 1 - توصیف آماري متغیرها را گزارش میکند:
با توجه به نتایج آزمون فرضیههاي تحقیق از روش رگرسیون چندگانه به شیوهي همزمان براي تعیین سهم متغیرهاي تحقیق در پیشبینی تجربهي احساس گناه استفاده شد P <0/001 - ، - F =16/42 که نتایج نشان میدهد % 27 تغییرات متغیر وابستهي تجربهي احساس گناه از طریق بعد محبت P < 0/01 - ، t =5/62، - ß =0/42، بعد کنترل P < 0/05 - ، t =2/30، - ß =0/17 و جنسیت P < 0/05 - ، t = -2/17، - ß = - 0/16 افراد قابل پیشبینی است.
بحث و نتیجه گیري
یافتههاي تحقیق حاکی از آن است که کنترل و محبت بیشتر والدین و نیز جو عاطفی محیط خانواده با تجربهي احساس گناه نوجوان رابطه دارد. چنانچه نوجوان کنترل و محبت بیشتري در رفتار والدین خود ادارك کرده و جو عاطفی محیط خانواده را گرمتر و صمیمیتر ادارك نماید، بیشتر مستعد تجربهي احساس گناه خواهد بود. شواهد تجربی نیز موید آن است که وجود احساس گناه طبیعی در فرد به عنوان یک هیجان اخلاقی، باعث می شود که او در برابر خطاهاي خود مسئولیت پذیر بوده، قدرت همدلی با دیگران را داشته و براي جبران اشتباهات و شکستهاي خود تلاش کند - تانگنی و همکاران، . - 2011 از سویی دیگر، دختران و پسران نوجوان ادراك متفاوتی از محیط خانواده خود دارند؛ دختران رفتار والدین خود را با محبتتر ادراك نموده و در مقابل، پسران جو عاطفی محیط عاطفی را سردتر گزارش میکنند، اما تفاوتی در ادارك کنترل والدنی وجود ندارد. نتایج رگرسیون چندگانه نیز دلالت برآن دارد که دو بعد محبت و کنترل والدینی و نیز جنسیت نوجوان در تجربهي احساس گناه او نقش دارد و در این میان، سهم محبت والدین بیشتر است. واضح است چنانچه والدین در کنار نظارت بر رفتارهاي نوجوان خود، نسبت به آنها محبت کافی نشان داده و روابط گرم و صمیمی با آنان ایجاد نمایند، عزت نفس نوجوان افزایش یافته و حتی در صورت قصور و اشتباه نیز، "خویشتن" خود را پذیرفته و بدون ارزیابی منفی از کل وجود خویش در صدد جبران خطاها و اشتباهات خود برمیآیند. این گروه از نوجوانان که در محیط عاطفی مثبت و حمایتی خانواده رشد یافته اند، رفتارهاي متعهدانهتر، مسئولانهتر و بااخلاقتري در جامعه نشان میدهند. در صورتی که محیط غیرحمایتی خانواده توام با کنترل زیاد والدین بدون پاسخگویی به نیازهاي عاطفی– روانی فرزندان منجر به روابط سرد و غیرصمیمی والدین و نوجوانان میشود که بسترساز تجربهي شرم در نوجوان است. نوجوانان پرورش یافته در این خانوادهها به سبب رفتارهاي سرد و کنترلکنندهي والدین خود، در برابر خطاها و شکستهاي خویش اقدام به ارزیابی منفی از تمامیت وجود خویش نموده و عملا احساس شرم را تجربه می کنند که نتایج تحقیق فعلی نیز نشان می دهد کنترل زیاد والدین با تجربهي احساس شرم نوجوان رابطه دارد. اگرچه شرم و گناه از یک خانواده هستند، اما شرم احساس دردناکی است که حالت تدافعی، غیرهمدلانه و مشکلات متعدد رفتاري و روانی را فراخوانی میکند. احساس شرم بر خلاف احساس گناه، نه تنها فرد را به سوي رفتارهاي اخلاقیتر سوق نمیدهد، بلکه او را در جهت اعمال و رفتارهاي خشونتآمیز، جنایتکارانه و غیراخلاقی پیش میبرد - تانگنی و همکاران،
