بخشی از مقاله
چکیده
حوزه های روستایی به عنوان قاعده نظام سکونت و فعالیت ملی، نقش مهمی در توسعه ملی ایفا می کند، چرا که توسعه پایدار سرزمین در گرو پایداری نظام روستایی است و پایداری فضاهای روستایی در ابعاد مختلف میتواند نقش موثری در توسعه منطقه ای و ملی داشته باشد. نقش مهم نواحی روستایی در اقتصاد ملی بویژه از طریق تولیدات کشاورزی ایجاب میکند، نواحی روستایی به عنوان عرصه مهم این فعالیت مورد توجه بیشتر قرار گیرد. با توجه به اینکه استان خوزستان در معرض تخریب های ناشی از 8 سال جنگ تحمیلی و فرو پاشی بسیاری از روستاها، آب و هوای گرم و کمبود آب می باشد، اما با این وجود، باتوجه به آب و خاک حاصلخیز مورد توجه روستائیان و بهره برداران از فعالیتهای زراعی است که میوه و تره بار آن جایگاه ویژه ای درتوسعه اقتصاد روستایی دارد.
هدف از این پژوهش سنجش و ارزیابی میزان توسعه پایدار با تمرکز بر شاخص های اقتصادی در منطقه است. نوع تحقیق کاربردی و روش تبیین، توصیفی - تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات به روش مطالعه میدانی از طریق تکمیل پرسشنامه از 385 نفر که شامل 25کارشناس و 360 نفر از روستائیان منطقه است که بصورت خوشه ای نمونه گیری شدند، انجام گرفت. نتایج پژوهش، حاکی از پایداری توسعه روستایی، در سطح ناپایداری بالقوه در بعد اقتصادی است. در تحلیل سوات نیز مشخص گردید دستیابی به توسعه روستایی در راهبرد تدافعی قرار دارد.
واژه های کلیدی:توسعه، توسعه اقتصادی، پایداری، ارزیابی پایداری، راهبرد تدافعی، تحلیل .SWOT
مقدمه
بخش روستایی ایران که کانون استقرار سهم چشمگیری از جمعیت نیروی فعال کشور است و حجم ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع وابسته به آن، در رابطه با ارزآوری و تولید ناخالص داخلی،نسبت به سایر بخش ها، بعد از نفت از جایگاه پراهمیتی دارد، همچنین اقتصاد روستایی در نظام اقتصادی کشور و تأمین نیازهای جامعه، از جایگاه و منزلت والایی برخوردار است، بطوری که تا قبل از مطرح شدن درآمدهای نفتی، اقتصاد کشور بر پایه درآمدهای ناشی از تولیدات روستایی و به ویژه کشاورزی قرار داشت. این فعالیت در بستر محیط روستایی شکل می گیرد؛ بنابراین روستا و کشاورزی مکمل همدیگر بوده و از هم جدانشدنی اند.
در رابطه با اهمیت این موضوع، مقالات و پژوهش های زیادی انجام شده است که به برخی از آنها اشاره می گردد:عامری سیاهوئی و همکاران - - 1390 در پژوهشی با عنوان "سنجش درجه پایداری و توسعه روستایی در بخش شهاب شهرستان قشم"، به بررسی پایداری توسعه روستایی پرداخته اند. نتایج حاکی از آن است که روستاهای غرب جزیره به دلیل واقع شدن درانتهای جزیره ا ز کمترین امکانات آموزشی، بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار می باشند. نتایج بررسی ها حاکی از بالا بودن نرخ مهاجرت در این روستاهاست.با استفاده از مدل های موریس و تاکسونومی رتبه بندی روستاهای بخش شهاب صورت گرفت که ازبین روستای موجود در این بخش روستادارای پایداری قوی،11 روستا نیمه پایدار، روستا پایدار ضعیف وروستا ناپایدار بودند.
روستاهای طبل و دولاب به عنوان مراکز خدمات روستایی به سایر روستاها خدمات رسانی می کنند و از غرب به شرق بخش از تعداد روستاهای ناپایدارکاسته می شود. نوری پور و شاه ولی - - 1389 نیز در مقاله "ارزیابی معیارهای پایداری روستایی شهرستان دنا" با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی به ارزیابی پایداری معیارهای ارتباطی روستایی پرداخته اند. سرایی و مؤیدفر - - 1389 در مقاله ای تحت عنوان "بررسی میزان پایداری توسعه در شهرهای مناطق خشک با تأکید بر مؤلفه های زیست محیطی: شهراردکان" پرداخته و با استفاده از آزمون ویلکاکسون و شاخص نابرابری موریس، تفاوت ها در محلات شهر اردکان بررسی شده و در نهایت، پایداری وناپایداری محلات نسبت به هم مشخص شده است آنان به این نتیجه رسیده اند که ناپایداری هایی دربعد زیست محیطی بوضوح مشاهده می شود و سپس پیشنهاداتی برای این مسأله ارائه کرده اند. افتخاری و آقایاری هیر - - 1384 درمقاله ای باعنوان "سطح بندی پایداری روستایی - مورد مطالعه: بخش هیر - " با نگرش اندام وار به توسعه پایدار روستایی بخش هیر با در نظر گرفتن 85 شاخص و تکنیک بارومتری به ارزیابی میزان توسعه پایداری روستایی پرداخته اند.
بریم نژاد - - 1385 در این خصوص مقاله ای با عنوان "برنامه ریزی کسری برای اندازه گیری پایداری بخش کشاورزی استان کرمان" به ارزیابی درآمد ناخالص و اشتغال در قالب ساختار برنامه ریزی کسری پرداخته است و از مفهوم پایداری بعنوان یک معیار عملیاتی در مدیریت نظام های کشاورزی استفاده نموده است.کلانتری و همکاران - 1388 - در مقاله ای تحت عنوان "تدوین و اعتبارسنجی شاخص های توسعه پایدار مناطق روستایی" به تدوین و اعتبار سنجی شاخص های توسعه پایدار روستایی در ایران پرداخته و با استفاده از 112 شاخص در سه بعد اجتماعی- زیرساختی 55 - شاخص - ، اقتصادی 33 - شاخص - و زیست- محیطی 24 - شاخص - تدوین و از طریق پرسشنامه در معرض قضاوت و داوری 63 نفر از متخصصان دانشگاهی و سازمان های اجرایی قرار داده اند.نتایج مطالعه نشان داد که از مجموع 112 شاخص مورد بررسی شاخص از نظر کارشناسان به عنوان شاخص های مناسب برای برنامه ریزی روستایی درشرایط ایران شناسایی شدند که از این تعداد 45 شاخص به بعد اجتماعی- زیر ساختی، 31 شاخص به بعد اقتصادی و 22 شاخص نیز به بعد زیست محیطی توسعه روستایی تعلق دارند.
مرور مفاهیم اصلی
- توسعه روستایی بانک جهانی»توسعه روستایی« را یک استراتژی برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعیگروه مشخصی از مردم که همان روستائیان فقیرند، تعریف میکند. این استراتژی در پی گسترش دادن منافع توسعه در بین فقیرترین افرادی است که در نواحی روستایی به دنبال امرار معاش هستند.[1] همچنین توسعه روستایی را یک استراتژی برای اصلاح وضع اقتصادی و اجتماعی گروههای خاصی از مردم که قشرهای فقیر جامعه به شمار می روند، تعریف کرده اند[2]و در یک کلام توسعه روستایی جریانی است که مردم روستایی را هدایت میکند تا توان خود را جهت کنترل بر محیط خویش بالا برند.[3]
- توسعه اقتصادی توسعه اقتصادی فرایندی است که طی آن ظرفیت های تولیدی یک جامعه با تکیه بر گسترش و بکارگیری دستاوردهای مدرن علمی و فنی افزایش می یابد. به عبارت دیگر توسعه اقتصادی مفهومی است که در اساس بیان کننده سطح علم و فن دریک جامعه میباشد.توسعه اقتصادی از نظر هاگن 1افزایش توان تولیدی است و ازنظر گانر2 عبارتست از جهش تمام سیستمهای اجتماعی. کاسترو3 نیزتوسعه اقتصادی را در ارتباط با منحنی توان تولیدی و افزایش رشد جمعیت می داند.[4] توسعه اقتصادی، فرایندی است که در آن یک سری تحولات و تغییرات بنیادی در ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاس جامعه به وقوع می پیوندد و مرحله گذرِ اقتصاد از یک مرحله سنتی و معیشتیِ روستایی و منطقه ای به مرحله اقتصاد عقلانی، تجاری شهری وملی همراه با ایجاد نهادهای مناسب برای تحرک کارآمد عوامل تولید است.[5]
- مفهوم توسعه پایدار
آرکی نورتر - - 1993 معتقد است: توسعه پایدار در اصل، جستجوی یک راهبرد برای رسیدن به کمال مطلوب است که بایستی به گونه ای باشد که از یک امر قابل قبول در رابطه با نرخ رشد درآمد سرانه واقعی بدون نابودی سرمایه ملی و همین طور بدون تخریب سرمایه محیطی حمایت کند.[6] توسعه پایدار یعنی سودمندی سرانه بدون کاهش و بکارگیری آموزه های اکولوژی در فرایندهای اقتصادی و امکان ایجاد ارتباط علی بین محیط زیست، توسعه و امرار معاش که وظیفه اش پیوند الگوهای اقتصادی و اکولوژیکی است.[7] تعریفی با نگرش وسیعتر توسعه پایدار را اینگونه معرفی می کند» نوعی فعالیت انسانی که آشکارا بقای تمامی گونه های حیات بر روی کره زمین را در طول تاریخ، تقویت و تداوم می بخشد.[8]
روش تحقیق
روش تحقیق با استناد بر مطالعات اسنادی و پیمایش است. در این تحقیق به مطالعه صفات ساکنان روستاهای شهرستان می پردازد و وضعیت فعلی جامعه آماری را در قالب چند صفت - نظیر: سن، جنس، درآمد و... - می سنجد و همچنین به مطالعه شاخص های اقتصادی توسعه پایدار روستایی از دیدگاه روستائیان می پردازد.جامعه آماری در تحقیق حاضر شامل دو گروه روستائیان شهرستان حمیدیه و مسئولان روستایی است. گروه مسئولان شامل 25 نفر، و روستائیان شامل افراد بالای 15 سال ساکن شهرستان حمیدیه می باشد. کل جامعه آماری روستاهای منطقه 17449 نفر است و افراد بالای 15 سال این منطقه معادل 11809نفر می باشدکه به لحاظ جمعیتی، رقم بالایی است. لذا از 58 روستا، به روش نمونه گیری خوشه ای 14 روستا و با فرمول کوکران 360 نفر بعنوان حجم نمونه انتخاب گردید.
یافته های تحقیق
یافته های تحقیق شامل یافته های توصیفی و استنباطی است. یافته های توصیفی شامل جنس، سن، میزان تحصیلات و شغل است. طبق نتایج، از بخش گمبوعه 8 روستا و از بخش مرکزی 6 روستا برای نمونه گیری روستا انتخاب گردید. با توجه به نتایج حاصل بیشترین پاسخگویان مرد 97/8 درصد و درصد بسیار کمی از آنان 2/2 زن می باشد. طبق نتایج بیشترین رده سنی پاسخگویان مربوط به سن 15 تا 25 سال با 43/3 درصد می باشد. همچنین بیشترین پاسخگویان 41/7 - درصد - دارای مدرک دیپلم میباشند. طبق نتایج حاصل از داده ها، بیشترین پاسخگویان - 43/1 درصد - بیکار می باشند و کمترین آمار - 5 درصد - مربوط به شغل دامداری است. طبق نتایج بدست آمده از پرسشنامه تکمیلی توسط 25 کارشناس، بیشترین رده سنی آنان بین سن 36 تا 45 سال و بیشترین پاسخگویان - 48 درصد - دارای مدرک دیپلم می باشند.
تبیین وضعیت توسعه پایدار اقتصاد روستایی در منطقه
برای محاسبه شاخص های نهایی پایداری در هر یک از ابعاد، ابتدا کمیت های مختلف حاصل شده از معرف ها به داده های نسبی بی مقیاس تبدل گردید. برای انجام این کار میزان حداقل و حداکثر هر معرف معین شده و دامنه تغییرات بدست آمد. سپس مقدار حداقل از مقدار عددی هر معرف کم و حاصل بر دامنه نوسانات تقسیم گردید تا داده های نسبی بی مقیاس بدست آید. در نهایت از داده های نسبی حاصل شده برای تک تک معرفها در هر یک از ابعاد سه گانه میانگین گیری به عمل آمد و عدد حاصل شده به عنوان شاخص پایداری هر یک از ابعاد منظور گردید. برای تبدیل محاسبات کمی به مقادیر کیفی نیز از همان طبقات پنج گانه پرسکات آلن که در جدول زیر ارائه گردیده، استفاده شده است.
