بخشی از مقاله
چکيده :
گسترش شهرنشيني و به دنبال آن مشکلات خاص آن ؛ مانند تخريب محيط زيست ، آلودگي آب ، هوا، خاک ، افزايش بيماري هاي رواني و... جامعه شهري را بيش از پيش تهديد مي کند. اين امر خلاف اصول توسعه ي پايدار شهرها و محيط زيست است و موجب شده تا امروزه مديريت شهري با چالش هاي فراواني در زمينه ي تراکم جمعيت ، کمبود مسکن ، آلودگي و تخريب محيط زيست ، تعارض هاي اجتماعي و تأمين خدمات و تسهيلات زيرساختي روبرو باشد. دراين خصوص اجراي طرح شهر سالم ضمن ايجاد مشارکت مردمي در توسعه ي پايدار شهرها نقش مهمي ايفا مي کند. در واقع شهر سالم ، شهري براي تحقق انسان سالم است .
هدف اين پژوهش تحليل شاخص هاي شهر سالم در محله ي بهارستان شهر مشهد مي باشد. اين تحقيق از نوع توصيفي - تحليلي است و جمع آوري اطلاعات به ٢ شيوه اسنادي و پيمايشي انجام گرفته است . بر طبق نتايج اين تحقيق ، محله بهارستان از نظر شاخص هاي پنج گانه سلامت (اجتماعي ، اقتصادي ، زيست محيطي ، بهداشتي و فرهنگي ) با وضعيت مطلوب و استانداردهاي شهر سالم فاصله دارد و در برخي زمينه ها نيز نياز به برنامه ريزي و مشارکت هرچه بيشتر مسئولين و ساکنان محله احساس مي شود.
کليدواژه ها: توسعه پايدار، مشارکت اجتماعي ، شهر سالم ، شهر مشهد ، محله ي بهارستان .
١-مقدمه :
شهرها بارزترين محيط زندگي انسان به شمار مي روند و هم اکنون حدود ٤٩درصد از مردم کره ي زمين در شهرها زندگي مي کنند. اما شهرها به عنوان محيط هايي که بايد بستر کيفيت مطلوب براي زندگي انسان ها باشند، در برآورده کردن نيازهاي ساکنان خود و تأثيرگذاري مثبت در کيفيت زندگي آنان دچار مشکل هستند، لوکوبوزيه در اين باره مي گويد: شهرها ابزار کارند اما ديگر چنين وظيفه اي را نمي توانند برآورند و تأثير خود را از دست داده اند (يغفوري ، رفيعيان و رازدشت ، ١٣٨٩: ٢).
ارتباط بين برنامه ريزي و مديريت شهري و سلامت جامعه موضوع جديدي نيست ؛ بلکه آنچه که در حال حاضر تغيير کرده ، شدت بحران سلامت جوامع اعم از توسعه يافته يا در حال توسعه است.
( Biswas2003:556 & , Northridge, Sclar ). درسال ١٩٩٤در دومين کنفرانس محيط و سلامت که در هليسنکي برگزار شد، براي نخستين بار به اهميت سلامت شهري و اولويت دادن آن به ساير امور پرداخته شد. در اين کنفرانس بيان شد که بسياري از امور مربوط به سلامت شهرها بايد به مسئولين محلي واگذار شود که تا آن زمان تقريبا اکثر تصميمات در دولت مرکزي اخذ مي شد( Lawrence& Fudge, 2009:15). پروژه شهر سالم يکي از اين رهيافت ها براي رسيدن به اين مهم ، هم در سطح جهاني و هم در سطح منطقه اي است . جنبش شهرهاي سالم يک خلاقيت و ابتکار در ارتقاء سلامت و بهداشت ، برنامه ريزي شهري ، حفظ اکوسيستم شهري و حرکت به سوي تمرکز زدايي از بخش هاي حکومتي و دولتي به سوي فعاليت بين بخشي و مشارکت اجتماعي به شمار مي رود (٢٠٠٩:١ ,Leeuw). شهري را شهر سالم مي دانند که در آن با ايجاد و گسترش پيوسته شرايط فيزيکي و اجتماعي زيست محيطي و استفاده ي بهينه از منابع و امکانات موجود، محيطي فراهم شود تا در اثر آن مردم و جامعه ضمن حمايت يکديگر و مشارکت گروهي در انجام کليه امور زندگي قابليت خود را به حداکثر رسانند (فقهي فرهمند،١٣٨٩: ٢). در واقع ايده ي شهر سالم که به منظور ايجاد يک تحول گسترده در حفظ محيط زيست و ارتقاء سطح بهداشت مطرح شده بود به صورت قابل توجهي مورد استقبال کارشناسان ، متخصصان و مسئولين مسائل بهداشتي و شهري قرار گرفت (طبيبيان ، ١٣٧٦: ٦٢). به طور کلي اهداف پروژه ي شهر سالم را تدوين و چهارچوبي براي اجراي اصول راهبردي سازمان جهاني بهداشت در راستاي شعار"بهداشت براي همه " و بيانيه اوتاوا براي "بهبود بهداشت " تشکيل مي دهد (محمودي نژاد، ١٣٨٨) و اين پروژه ي جهاني تبديل به حرکتي گسترده در سطوح بين المللي با سازگاري جامع براي اجراي بهداشت و در عين حال فراهم آوري "توسعه ي پايدار" بالاخص در سطوح ملي شده است .
٢-بيان مسأله و ضرورت تحقيق :
بسياري از شهرها به ويژه در کشورهاي رو به توسعه طي دهه هاي اخير با تخريب محيط شهري و افزايش نابرابري هاي بهداشتي ، اجتماعي و اقتصادي در مقياس وسيع بين ساکنان خود روبه رو بوده اند. به همين سبب اين شهرها از دهه ي ١٩٧٠ به بعد با فقر شهري مواجه شده اند، و سطح زندگي و استانداردهاي مربوط به محيط زيست نيز در بسياري از شهرها با مشکل مواجه گردد (نيک پي و حاتمي نژاد، ١٣٨٩ :٢). يکي از رويکردهاي نوين توسعه ي پايدار، مقوله ي سلامت و مشارکت مردمي است . سازمان بهداشت جهاني (WHO)، انسان سالم را انساني مي داند که هم از سلامت جسمي و هم از سلامت اجتماعي ، معنوي و روحي برخوردار باشد (others1999:104,Boonekamp& ). در اين ارتباط برنامه ريزي سلامت يک اصطلاح نسبتا جديدي است که امروزه توسط آن دسته از برنامه ريزان شهري و منطقه اي که همواره در پي آنند تا محيط شهري را با سلامت فيزيکي و روحي شهروندان پيوند بزنند، پا به عرصه وجود نهاد.
(٢٠٠٧ ,Thompson). پروژه شهر سالم ، اولين بار در سال ١٩٨٤ توسط پرفسور لئونارد دوهل (Leonard Duhel) در کنفرانسي تحت عنوان "ماوراي مراقبت هاي اوليه بهداشتي " در تورنتو کانادا مطرح گرديد.
(٢٠٠٣:١٦٦ ,Edris ). وي شهرسالم را مکاني تعريف مي کند که در آن ديدگاه هاي اکولوژيکي با ديدگاه هاي جامع بهداشتي تلفيق شده باشد و اين آغاز نگرشي بود که سلامتي و شهر سالم را مقوله اي با ابعاد گوناگون تلقي مي کند. در حقيقت طرفداران توسعه ي شهري با تکيه بر پروژه هاي منطقي براي افزايش پايداري سعي مي کنند تا تمام جنبه هاي اقتصادي ، اجتماعي و دولتي را در نظر بگيرند و واقع گرايانه به مسائل نگاه کنند (پاگ ، ١٣٨٣). مشارکت و توانمندسازي اجتماعي به عنوان هسته ي اصلي در اجراي جنبش شهرهاي سالم مطرح است که از اصول "سلامت براي همه " سازمان جهاني بهداشت و "ارتقا سلامت " منشور اوتاوا که تأکيد مي کند، فعاليت ها بايد توسط مردم و با مردم انجام گيرد و نه براي مردم ، نشأت مي گيرد (٢٠٠٩:٤٥ ,Dooris &Heritage ). در حقيقت مي توان گفت شهرسالم شهري است ؛ که در آن شهروندان توانمند، عوامل تأثيرگذار درسلامت خويش را شناسايي کرده و در به حداکثر رساندن قابليت هاي خود و جامعه اقدام کنند. در يک اجتماع سالم همواره اين باور وجود دارد که صرف نبودن بيماري نمي تواند مبين يک شهر سالم باشد. بلکه شهروندان يک شهرسالم بايستي از قابليت و کيفيت بالايي براي زندگي برخوردار باشند (Services department of health& human, 2001:1). هرگاه به تاريخچه ي شهرها و زندگي محله اي آن بنگريم متوجه مي شويم که محله همواره به عنوان عنصر تنظيم روابط شهروندي نقشي فعال و مؤثر داشته است (حسيني و ديگران ، ١٣٨٧) از مهم ترين برنامه هاي پروژه شهرسالم توجه به محله ها به عنوان يکي از اصلي ترين قسمت هاي تشکيل دهنده ي شهر است .
شهر مشهد از جمله کلانشهرهاي کشور ايران با جمعيتي معادل٢٩٩٢٤٧٨ نفر و مساحتي در حدود ٣٠٠ کيلومترمربع است که امروزه با مشکلات بسياري از جمله : حاشيه نشيني گسترده ، بافت فرسوده وسيع ، ناکارايي حمل و نقل عمومي ، مشکل ترافيک به خصوص در بافت مرکزي شهر، بحث جدي آب و سفره هاي آب زيرزميني ، نرخ رشد بالاي جمعيت ، افزايش آلودگي صوتي و آلودگي هوا و... مواجه است که ادامه اين روند باعث وارد آمدن آسيب هاي جدي به سلامت محيط و سلامت شهروندان خواهدشد (مهندسان مشاور فرنهاد ١٣٨٦). از طرف ديگر در عصر اطلاعات و قرن بيست و يکم ، نظريات مشارکت ، سرمايه اجتماعي ، حاکميت خوب شهري و... به يکي از خواسته هاي اوليه ساکنان شهري تبديل شده است .
محله ي بهارستان يکي از محلات ١٤٠ گانه شهر مشهد است که در نزديکي کال هاي بهسازي نشده قرار دارد و در نتيجه ، مشکلات محيطي و اجتماعي براي اين محله به وجود آمده است . اين محله از شهرک هاي طالقاني ، بهارستان و هاشميه تشکيل شده است . جمعيت اين محله حدود ٩٢٠٤ نفراست . تعدادخانوار اين محله ٢٢٧٦ است و نرخ باسوادي در اين محله 0.88 ، ٦٢% مي باشد.
٣-مباني نظري :
پروژه ي شهرسالم پروژه اي بلند مدت است و تلاش مي کند که تندرستي مردم محور توسعه ي شهري قرار بگيرد و پشتوانه محکم و کاملي را براي بهداشت عمومي در سطح محلي به وجود آورد. به عبارت ديگر هدف اين پروژه ايجاد شهري با شرايط نسبتا کافي و تأمين حفظ و ارتقا سطح سلامتي شهروندان مي باشد. شهرسالم عرصه ي ظهور سياست هاي هماهنگ اجرايي به دست مردم و در جهت تأمين محيطي سالم براي رشد استعدادها و خلاقيت ها و فضايي مناسب جهت تأمين سلامت شهروندان است (ضرابي و قنبري , ١٣٨٩ :٥).
در معرفي شهرهاي سالم سازمان جهاني بهداشت الگويي را بدين شکل معرفي مي کند:
• محيط کالبدي پاک و ايمن و باکيفيت بالا شامل مسکن مناسب .
• محله هاي سالم و حامي يکديگر.
• ميزان استفاده ي مناسب از مشارکت مردم و هدايت مردم در زمينه هايي که بر زندگي و سلامت و رفاه تأثير مي گذارد.
• تأمين نيازهاي اساسي (غذا، آب ، مسکن و اشتغال براي تمام شهروندان ).
• وجود سطح بالايي از بهداشت (پايين بودن شيوع بيماري ها) (٢٠٠١:٣٨ ,Leeuw ).
پرفسور دوهل نيز ابعاد يک شهرسالم را اين گونه بيان کرده است :
- مشارکت شهروندان در تصميم گيري ها و تدوين خط مشي ها و عدم تمرکز قدرت .
- ايجاد ارتباط بين تمام اجزاء و کل شهروندان توسط مديران شهري .
- حفاظت از زير ساخت ها و بهبود بخشيدن به آن ها
- چند بعدي بودن شهرهاي سالم با اقتصادي پيچيده و فعال و ارتباط متقابل بين اجزاي آن (نيک پي و حاتمي نژاد, (9 :89
شاخص هاي عملکردي شهرهاي سالم :
سازمان جهاني بهداشت مجموعه شاخص هايي را براي شهرهاي سالم در سه گروه عمده شاخص هاي محيطي ، شاخص هاي اجتماعي - جمعيتي و شاخص هاي بهداشتي دسته بندي کرده است که در زير شاخص هاي هر يک از اين گروه ها در جدول شماره ١ آمده است :
جدول شماره ١: استانداردهاي شهر سالم از نظر سازمان جهاني بهداشت (٢٠٠٠ ,WHO)
شاخص هاي مورد استفاده براي ارزيابي شهرهاي سالم در کشورها و منطقه هاي مختلف ، متفاوت است . به عنوان مثال از جمله شهرهايي که در زمينه ي اجراي پروژه شهرسالم به موفقيت چشمگيري دست يافته است ، شهر تايپه پايتخت کشور تايوان است . مهم ترين شاخص هايي که در اين شهر براي اجراي برنامه ي شهر سالم در نظر گرفته شده بود، مي توان به موارد زير اشاره کرد:
امنيت (امنيت جاده ها، امنيت کاري ، کاهش جرم و خشونت ، کاهش حوادث ناشي از آتش )
حيات (محيط راحت و زنده ، مسير دوچرخه سواري ، پارک و فضاي سبز، فعاليت هاي بدني )
پايداري (لوله کشي فاضلاب ، بهسازي پياده روها، توسعه ي حمل و نقل عمومي ، بازيافت زباله ها، کاهش آلودگي آب و هوا) فرهنگ (حفظ ميراث هاي فرهنگي ) (٢٠٠٥ ,Taipei Healthy City Project)
در مطالعه ي ديگري که در کشور کره در شهر جين -جو (Jin-ju) به منظور ارزيابي شاخص هاي شهرسالم انجام شد، شاخص - هاي مورد بررسي در ٤ گروه شاخص هاي محيط فيزيکي ، اقتصادي ، اجتماعي و سلامت فيزيکي دسته بندي شده بودنـد کـه هريک شامل مؤلفه هايي همچون :
