بخشی از مقاله
تحلیلی بر برنامه ریزی در شهرهای اسلامی
(مطالعه موردی: منطقه قاهره)
چکیده
قاهره پایتخت مصر است و بزرگترین شهر آفریقا و میانه شرقی محسوب میشود. این شهر در کرانه رود نیل و در شمال مصر واقع شده است. قاهره که در قرن دهم میلادی تاسیس شد، خیلی زود به مرکز جدید جهان اسلام تبدیل شد و در قرن چهاردهم به دوران اوج شکوفایی خود رسید. تقریبا تمام عمارت های اسلامی مصر در شهر قاهره قرار دارند. فاطمیون مساجد بسیاری در قاهره ساختند و پس از آنها نیز سلاطین سلسله مملوک به تزئین شهر با مساجد و تعداد زیادی مدارس قرآنی ادامه دارند و از آنجایی که پیامبران بر آب به عنوان تطهیر کننده جسم و جان تاکید کرده بودند، این مدارس در کنار آبهای جاری، سبیل ساخته شدند. این سلاطین سبب گسترش روزافزون مصر شدند تا آنجا که مصر به عنوان مرکز جهان اسلام شناخته شد.
در این مقاله در بخش اول، جغرافیا و اقلیم شهر تاریخی قاهره بیان خواهد شد. سپس جمعیت شناسی با جزئیـات بیشـتری تحلیـل و بررسی می شود، که شامل جمعیت و عواملی که رشد شهر را تحت تأثیر قرار داده اسـت. در ادامـه، زمینـه هـای تـاریخی ارائـه شـده تجزیه و تحلیل و جمع بندی میشوند.
واژگان کلیدی: شهر اسلامی، مصر، شهر، قاهره
مقدمه
مصر، با موقعیت استراتژیکاش در مرکز دنیای باستان، پرجمعیت تـرین کشـور آفریقـا پـس از نیجریـه مـی باشـد. بـه دلیـل شـرایط جغرافیایی ویژه اش، بیشترین گسترش شهری در دره و دلتای رود نیل انجام شده است، که تنها 4 درصد از کل سـطح ایـن کشـور را می پوشاند. سراسر تاریخ بلندش، دارای شهرنشینی بـوده و شـهرهای بـزرگ و پادشـاهیهای آن در امتـداد سـواحل رود نیـل رشـد و گسترش یافته اند. بدین ترتیب، جمعیت و فعالیتهای اقتصادی دریک منطقه محدود متمرکز شدند و قطبیت الگـوی زنـدگی مصـری گردید.
مصر یک تاریخ بلندپر فراز و نشیب تقریباً 1400 سـاله دارد. قـاهره، پایتخـت مصـر، بـا رشـدی سـریع بـیش از 15750000 نفـر جمعیت دارد(مارس (2007، که نه تنها بزرگترین مرکز شهری در آفریقا بلکه بزرگترین در خاورمیانه و دهمین شهر پرجمعیـت دنیـا گردیده است.1 تاریخ شهرقاهره کاملاً با تاریخ مصر وابسته بوده، و تابع قوانین خارجی در 2000 سـال گذشـته بـوده اسـت. مطالعـه توسعه قاهره نمی تواند شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی مصر که بر رشد و شکل گیری سیاست های توسـعه قـاهره اثرگـذار بـوده است. نادیده بگیرد. چنین سیاست هایی، در دهه های گذشته به یک فرآیند عظیم تمرکز منجر شده اند، با این نتایج که امـروزه قـاهره نه تنها پایتخت مصر است، بلکه مرکز اجتماعی، اقتصادی، خدمتی، و اداری مصر است. اندازه و رشد سریع شهر به مسئله ای جـدی در بسیاری از نمودهای زندگی جمعیتش منجر شده است. دولت تلاش دارد تا با تمرکز زدایی جمعیت و خـروج فعالیتهـا از قـاهره، رشد و توسعه شهر را متناسب با سطوح ملی، ناحیهای و محلی ساماندهی و مدیریت نماید.
1. جغرافیا و اقلیم
سرزمین مصر با مساحتی در حدود یک میلیون کیلومتر مربع در گوشه شمال شرقی آفریقا قرار گرفته است. رود نیل بـه درازای1600 کیلومتر کشور مصر را جنوب تا شمال پیموده و آن را به دو نیم می نماید، بیابان باختری، صفحه پهناور و گسترده ای کـه بـا زنجیـره ای از واحه هاحدوداً2 دو سوم از زمینهای کشور را پوشانده و بیابان خاوری، که از نیل در یک فلات شن برآمده، و با زنجیره ای از تپه های سنگی و کوه های ناهموار به دریای سرخ می رسد. کمتر از چهار درصد از سرزمین مصر قابـل کشـت بـوده و 90 درصـد از جمعیت کشور در این ناحیه کوچک زندگی می کنند. نیل منبع زندگی بخش مصر است. این رود در جایی که دریاچه ناصـر واقـع گردیده از کشور سودان وارد مصر می شود. این دریاچه در دهه1960 پـس از سـاخت سـد بـزرگ اسـوان3 تشـکیل گردیـده و بـه طول320 کیلومتر در جهت شمال در مصر و 158 کیلومتر در جهت جنوب در سودان امتداد یافته است. دره رودخانه پایین دست سد اسوان به وسیله دشت سیلابی کشاورزی به پهنای با میانگین حدود 18 کیلومتر پوشیده شده است. به سـوی شـمال رودخانـه در بـین
فلاتهای بلند و صخرهها با پهنای کمی جاری است. در دلتا، که ناحیه حاصلخیز سهگوشه ای با 250 کیلومتر پهنا در کنار ساحل و طول 160 کیلومتر درون کشور است، رودخانه همانند یک بادبزن گسترده شده و در دوشاخه به دریای مدیترانه میریزد.
تا هنگام ساخت سد عظیم اسوان، سیلاب های سالیانه نیل در ماههای آگوست و سپتامبر، آبهایی را که سرشار از رسوبات غنی برای کشاورزی هستند به همراه می آوردند، که در طول هزاران سال انباشت این آبرفتها، مصر را به یکی از حاصـلخیزتـرین کشـورهای دنیا تبدیل نمودند. با این وجود، این سیلاب ها در زمان رخ دادن غیر قابل پیش بینی بودند و حجم جریان سالیانه آنهـا از 42 تـا 150 میلیون فوت مکعب متغیر بوده است. ساخت سد اسوان، مصر را برای تقاضای ثابت و قابل اطمینان آب بیمه نمود، ولی در مقابل این کشور را از رسوبات حاصلخیز محروم نمود.
آب و هوای مصر گرم و خشک است. مناطق ساحلی خنک تر بوده، و دارای درجه حرارت کمینه و بیشینه میانگین سالیانه بین 14 تا 30 درجه سانتیگراد می باشند. و مناطق بیابانی مشروط به نوسانات زیاد حرارت روزانه هستند. بیشترین بارنـدگی در امتـداد سـواحل بوده، و سالیانه 20 سانتیمتر می باشد؛ مقدار بارش درون کشور، به گونه آشـکاری کـاهش مـی یابـد، بگونـه ای کـه در قـاهره یـک سانتیمتر و در جنوب حتی کمتر از این مقدار در سال می باشد. در اواخر بهار (مارس و آوریل)، بادهای گـرم خمسـین4 کـه گـرد و غبار و شن را از بیابان حمل میکنند، می وزند. این توفانهای شن ممکن است به طـور متنـاوب روزهـا وزیـده، و منجـر بـه افـزایش درجه حرارت و آلودگی هوا گردند.
2. جمعیتشناسی
جمعیت مصر، بر اساس ارزیابی سازمان ملل متحد (ژولای (2007، حدود 80335036 نفر برآوردشده است، که مصر را در ردیف پانزدهمین کشور پرجمعیت در بین 193 کشور دنیا قرار میدهد. در سال 2003تقریباً %4 از جمعیت، بیشتر از 65 سال سن داشته، و %36 از جمعیت زیر 15 سال سن داشتهاند و نسبت جنسی جمعیت مصر 1/017 نفر (مرد به زن) بوده است. نرخ رشد جمعیت سالیانه برای سالهای2000 تا 2005 برابر با %1/99 بوده، که با این نرخ رشد برای سال 2015 جمعیت برابر با 89996000 نفر تخمین زده شده است. میانگین تراکم جمعیت در سال 2002، 71 نفر در کیلومتر مربع بوده است، با این وجود، تراکم جمعیت از 32500 نفر در کیلومتر مربع در قاهره به 23 نفر در کیلومتر مربع در سوئز تغییر میکند. همچنین %45 از جمعیت کل کشور در سال 2001 در مناطق شهری زندگی میکردهاند. مساحت کشور مصر برابر با 1001450 کیلومترمربع است و مناطق دارای سکنه تنها %6 از کل مساحت مصر را اشغال میکنند. حدود %99 از مصریان در دره رود نیل زندگی میکنند و دشتهای حاصلخیز رودخانه نیل همواره مردم را به خود جذب نموده اند. ملیت اکثر مردم مصری بوده و %98 از جمعیت کشور را تشکیل می دهند. بادیهنشینها، اتیوپیاییها و بجاها5 تنها %1 از کل جمعیت را پوشش می دهند. کمتر از %1 جمعیت را اروپاییهاکه اساساً فرانسوی و ایتالیایی هستند تشکیل میدهند. همچنین ارمنی ها و یونانیان بخش جزئی از جمعیت را تشکیل میدهند. مذهب مردم مصر اسلام بوده و مسلمانان %90 از
جمعیت را تشکیل می دهند. همچنین %9 از جمعیت را مسیحیان قبطی و %1 را سایر مذاهب مسیحی تشکیل می دهند. روز ملی کشور مصر با نام روز انقلاب به مورخه 23 جولای 1952 و روز استقلال آن 28 فوریه 1922 میباشد.نوع حکومت این کشور جمهوری همراه با قوانین پارلمانی میباشد.در این کشور پارلمان دو مجلسی یعنی مجلس ملی (با 458 کرسی) و مجلس شورا (با 258 کرسی) فعالیت دارند.
.3 زمینه های تاریخی
از آغاز سپیده دم تمدن، پایتخت مصر برای دوره ای بلندمدت در ناحیه ای واقع در ناحیه کلان شهری قاهره ، ماننـد نـواحی مـانف6 ، لشت7، اونو8، و بابل9 قرار داشته است (شکل شماره .(4.1 امروزه اثر کمی از این شهرها باقی مانده است. تا سـال 641 پـس از مـیلاد شهر قاهره وجود نداشت و در این سال به وسیله عمر ابن العاص10 (عمر و عاص) در فسـطاط11 در شـرق رود نیـل تأسـیس گردیـد. مکان شهر گرانیگاه تمام کشور به لحاظ زمین های کشاورزی، جمعیت، ثروت و قدرت را نشـان مـی داد. نزدیکـی بـه اسـتحکامات بابلسابقاً( مرکز فرماندهی ارتشهای رومی و یونانی در مصر بود) i در انتخاب این مکان ویژه تاثیرگذار بود .(Moselhi, 1988)
شکل.4.1 مکان های باستانی پایتخت مصر
بگونه تاریخی، قاهره قدیم هنگامی که عباسیان العسکر12 را در سال 751 میلادی ساختند، در جهت شـمال شـرقی فسـطاط گسـترش یافت (شکل .(4.2 ابن طولون سکونتگاه سوم الکتاء13 را اضافه نمود. پس از سال 870 میلادی المعز14 (قاهره فاطمیان) بوسیله جـوهر السکیل15 در امتداد مرزهای نیل و شمال شرقی سکونتگاههای پیشـین سـاخته شد(شـکل .(Selem, 1983) (4.2 ایـن چهـار شـهر اساساً نقش سکونتگاههای نظامی را انجام می دادند. مسجدی بزرگ و بعضی وقت ها کاخی در مرکز هر سـکونتگاه قـرارداده شـده بودند.
شکل.4.2 توسعه و گسترش قاهره در دوره اسلامی (Moselhi, 1988)
مرحله دوم: تبلور دو هستهای مرحله اول: رشد هستهای به سمت شمال
در قرن دوازدهم این سکونتگاهها هنگامی که صلاح الدین ایوبی16 آنها را با دیوارها و استحکامات نظامیش17 محصور نمود، بگونـه یکپارچه و متراکمی متحد شدند .i i تنها در این زمان بود که قاهره توانست نقش خود را به عنوان یـک شـهر متحـد کـه پیشـرفتهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و شهری که در سه قرن بعدی انجام شدند و مساحتش را به بیشتر از 5 کیلومترمربع رسانیدند، انجام بدهد (شکل شماره .(4.3 شهر در دوره مملوک18 به سرعت در جهـات شـمالی، غربـی و جنـوبی گسـترش یافـت 1200) تـا 1500پـس از
