بخشی از مقاله
چکیده
یکی از ارکان توسعه، جامعیت و یکپارچه بودن آن در رفع عدم تعادلهای اقتصادی و اجتماعی مناطق است .وجود نابرابری و ابعاد مختلف آن از نشانههای مهم توسعهنیافتگی است که رفع چنین کمبودهایی مستلزم نگرش و توجه جدی به نحوه پراکندگی شاخصهای توسعه در سطوح مختلف است .بهمنظور حل مسائل ناشی از عدم تعادل های منطقهای، گام نخست، شناخت و سطحبندی مناطق ازنظر برخورداری در زمینهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
بر این اساس در پژوهش حاضر سعی شده تا 10 شهرستان استان اردبیل را بر اساس 20 شاخص اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر پایه سرشماری سال 1390 با استفاده از روش Topsis سطحبندی و درجه توسعهیافتگی شهرستانهای استان اردبیل تعیین نماید. نوع پژوهش توصیفی و تحلیلی است و از Excel استفادهشده است. نتایج بهدستآمده نشان می دهد که شهرستان اردبیل با توجه به اینکه مرکز اداری و سیاسی استان است. ازلحاظ شاخصهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در رتبه 1 قرارگرفته است. شهرستان مشکینشهر ازنظر برخورداری از این شاخصها در رتبه 2 قرارگرفته است و شهرستان نیز رتبه 10 را کسب کرده است.
-1مقدمه
توسعه و توسعهیافتگی ازجمله مباحثی است که همواره ذهن سیاست گذاران و برنامه ریزان را به خود مشغول داشته است. کشورهای مختلف و حتی مناطق تشکیلدهنده آنها خواهان دستیابی به سطحی از توسعه متعادل و پایدار هستند که بتواند به بهبود زندگی تمام مردمان بینجامد، اما اینکه توسعه چیست و انتظار مردم و جامعه از این فرآیند چیست، اصلیترین سؤالی است که شاید پاسخ واحدی به آن داده نشده است. تعاریف مختلف و متعددی از توسعه ارائهشده است که به رغم متفاوت بودن آنها، همگی بر گستردگی و چندبعدی بودن توسعه اتفاقنظر داشته و غایت آن را بهبود شرایط زندگی و یا به عبارتی زندگی بهتر و برتر برای تمامی نسلها میدانند.
- بختیاری، . - 14 :1385 یکی از ارکان توسعه، جامعیت و یکپارچگی آن در رفع نبود تعادلهای اقتصادی و اجتماعی درون مناطق هست - فنی، . - 2 :1383 در افکار صاحبنظران توسعه، تعابیر مختلفی از واژه توسعه وجود دارد که از آن جمله میتوان به افزایش تولید، افزایش با بازدهی، ارتقاء سطح کمی و کیفی زندگی، ارتقاء سطح خدمات بهداشتی بدرمانی، برطرف کردن مشکلات بی کاری و تورم، تأمین نیازهای اقتصادی- اجتماعی، برخورداری از آموزش و فرهنگ و مشارکت فعال در عرصههای مختلف اشاره کرد. - تو دارو، . - 23:1387
تمرکز نامعقول و نامتناسب در عرصه های زیستی، توسعه اقتصادی - اجتماعی نابرابر نواحی جغرافیایی را در پی خواهد داشت. موضوعی که بازتاب آن را در چشمانداز جغرافیایی شهرها و رشد ناهمگون آن ها نیز میتوان یافت - فرید، . - 433:1375 هدف این پژوهش آن است که با توجه به توزیع ناهمگون امکانات درسته استان در قالب سنجش توسعه منطقهای از طریق تعیین درجه توسعهیافتگی شهرستانها تصویری روشن از امکانات و خدمات موجود در شهرستانهای استان ارائه گردد. تابه این ترتیب گامی جهت هدایت شاخصهای توسعه شهرستان و مناطق در جهت بهبود و ارتقاء کیفیت امکانات و خدمات درسته استان برداشته شود. درک شناخت بهتر میزان توسعهیافتگی شهرستانهای استان نسبت به یکدیگر نهتنها باعث توجه خاص ازنظر اقتصادی به آنها میشود.
بدین منظور برای شناخت تفاوت سطح توسعه نواحی لازم است ابتدا وضعیت موجود هر ناحیه بررسی شود تا اینکه بتوان بر این اساس برای کاهش یا از میان بردن تفاوتها برنامهریزی ناحیهای کرد - حسین زاده دلیر، . - 215 :1385 بر این اساس مطالعه نابرابریهای اقتصادی - اجتماعی منطقهای، یکی از اقدامات پایهای برای برنامهریزی و اصلاحات برای تأمین رشد اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی است که میتواند تخصیص منابع را باهدف رفع نابرابریهای منطقهای، تحت تأثیر قرار دهد - آهنگری و سعادت مهر، . - 159 :1386 اکنون، نقاط شهری ایران با دارا بودن 71 درصد از جمعیت کل کشور مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور به شمار رفته و بهعنوان جذابترین نقاط برای انباشت سرمایه، کار، خلاقی و نوآوری شناخته میشوند.
این در حالی است که دستیابی به توسعه همهجانبه نیازمند توزیع عادلانه خدمات و امکانات در تمامی نواحی هست، این امر در نواحی شهری کشورمان که امروزه بهعنوان مراکز اصلی جذب جمعیت شناخته میشوند اهمیت بیشتری دارد. در همین حال در این پژوهش باهدف بررسی سطح توسعهیافتگی شهرستانهای استان اردبیل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به تحلیل سطح برخورداری این نواحی پرداخته خواهد شد.
-2پیشینه تحقیق
درزمینه تعیین سطح توسعه مناطق و توسعهیافتگی و بررسی نابرابریهای بین آن هاتحقیقاتی انجامشده است در مطالعات خارجی میتوان به مطالعات نوربخش - 2002 - تحت عنوان توسعه انسانی و اختلاف منطقهای درهنداشاره کرد. بدری همکارانش - 1385 - به تحلیل سطح توسعهیافتگی نواحی روستاهای شهرستان کامیاران پرداختند نتایج این تحقیق نشان میدهد که ضریب توسعهیافتگی بین شهرستانهای کامیاران متفاوت بوده و اختلافات و نابرابری زیادی دارند از هفت دهستان این شهرستان یک دهستان توسعهیافته، پنج دهستان درحالتوسعه یک دهستان توسعهنیافته است. - بدری و رونیزی، . - 116- 128:1385 دهقان در بررسی درجه توسعهیافتگی شهرستانهای آذربایجان در دوره 65-55 معتقداست بهبود توسعهیافتگی در نقاط شهری بیشترازمناطق روستایی است و شکاف توسعه بین شهرهای این استان بسیار بالاست، بهطوریکه نابرابری بین شهرستانهای استان بیشتر از نابرابریها میان استانهای کشوراست. - دهقان، . - 166:1373
ضرابی و همکاران - 1391 - با استفاده از تکنیکهای تصمیمگیری چندمعیاره فازی به تحلیل فضایی شاخصهای توسعه در استان اردبیل پرداخته است، قنبری - 1390 - با استفاده از روش تحلیل عاملی به بررسی و تعیین درجه توسعهیافتگی و پیشبینی اولویت برنامهریزی نقاط شهری ایران بررسی نمودهاند، مؤمنی و صابر - 1391 - با استفاده از مدل تاکسونومی عددی به بررسی و تعیین توسعهیافتگی شهر نایین در استان اصفهان پرداختهاند. یافتههای پژوهشهای انجامشده نشاندهنده وجود نابرابری در سطح توسعهیافتگی مناطق مختلف کشور میباشد. بر این اساس این پژوهش باهدف اطلاع از امکانات شهرستانهای استان اردبیل، نحوه توزیع آن و شناخت کمبودها، تعیین مناطق محروم و برخوردار و درنهایت دستیابی به یک خطمشی اصولی و علمی برای ساماندهی امکانات و خدمات در سطح شهرستانها صورت میگیرد.
-3مبانی نظری تحقیق
توسعه به معنای کوشش آگاهانه، نهادی و برنامهریزیشده برای نیل به پیشرفت اجتماعی و اقتصادی را میتوان پدیدهای نوظهور در قرن بیستم دانست که از سال 1917 میلادی از سوی شوروی سابق آغاز شد و از آن تاریخ تاکنون اندیشه توسعه و تحول تکاملیافته است - رکنالدین افتخاری و همکاران، . - 32:1386 این مفهوم بعد از جنگ جهانی دوم در مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و کشوری و همچنین در مسائل بینالملل جایگاهی ویژه پیداکرده است - . - 187: 1997Frazier, مفهوم توسعه که بهتدریج جایگزین مفاهیم دیگری مانند ترقی، تکامل و رشد شده است، در ابتدا از: علوم طبیعی استخراجشده؛ درباره فرایند تغییر در جوامع بشری به کار گرفته میشود - موثقی، . - 4 :1389
مفهوم توسعه در طی قرن هیجدهم میلادی به معنای فرایندی به کار میرفت که با آن توانایی بالقوه یک ارگانیسم شکوفا میشد تا اینکه به شکل طبیعی و کامل به بلوغ نهایی برسد. در دوره و فاصله بین ولف تا داروین توسعه با واژه تکامل همخوانی پیدا کرد. با اجرایی شدن برنامههای توسعه در طی قرن بیستم و بروز آثار و نتایج آن، مفهوم و معانی توسعه تغییر و تحولات زیادی پیدا کرد. زمانی که هنری ترومن رئیسجمهور آمریکا در سال 1946 در سخنرانی خود اعلام کرد، بهرغم اجرای برنامههای اقتصادی، مسائل کشورهای جهان سوم بدون حل مانده است؛ نظریهپردازان مکتب وابستگی، مانند فرانک و باران با انتقاد از نگاه ارگانیسم بار به مفهوم توسعه، امپریالیسم و استعمار سیاسی- اقتصادی آن برجهان سوم، تحمیل تقسیمکار بینالمللی ناعادلانه، وجود روابط نابرابر از طریق شرکتهای چندملیتی و نهادهای مالی، مانند صندوق بینالمللی پول و بانک جهانی را یک نوع سرمایهداری سازمانیافته برای استعمار ملل جهان سوم اعلام کردند؛
از طرفی دیگر سازمان ملل در گزارشهای خود درباره وضعیت توسعه در کشورهای مختلف بر برقراری تعادل میان ابعاد مختلف توسعه تأکید کرد. این عوامل به همراه تحولات بعد از جنگ جهانی دوم، گرایش حاکم در نظریات توسعه را بهطورکلی متوجه مقابله با فقر و بهبود شرایط زندگی مردم کرد. درنتیجه، راهبردهای بهکاررفته در نیمه دوم قرن بیستم سه تحول عمده را تجربه کرد: در دهه 1950 و اوایل دهه 1960 توسعه معادل توسعه اقتصادی و رشد ناخالص داخلی تلقی و هدف اصلی دولتها افزایش رشد اقتصادی بود - عمادی، . - 1376:8
-4محدوده موردمطالعه
استان اردبیل در شمال غرب ایران قرارگرفته است. مساحت این استان 17953 کیلومترمربع حدوداً - 1.09 درصد - از مساحت کل کشور است. این استان ازلحاظ جغرافیایی در 37.45 تا 39.42 عرض شمالی و 47.30 تا 48.55 طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ در شمال غرب ایران واقعشده و از شمال با جمهوری آذربایجان از شرق با استان گیلان از جنوب با استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدودشده است. جمعیت آن بر اساس سرشماری سال 1390 برابر یکمیلیون و 248 هزار نفر هست. از این تعداد 631972 مرد و 616518 زن ودرنقاط شهری تعداد 798942 نفر ساکن و در نقاط روستایی 449546 نفر ساکن هست؛ و مرکز این استان شهر اردبیل است و بر طبق آخرین تقسیمات کشوری، شامل 10 شهرستان، 29 بخش، 26 شهر و 71 دهستان میشود.
