بخشی از مقاله
تحليلي بردرجه توسعه يافتگي شهرستان هاي استان سيستان وبلوچستان
چکيده
تمرکزشديد وعدم تعادل از جمله ويژگي هاي کشورهاي جهان سوم است .که اين ويژگي معلول نتايج سياست هاي رشد قطبي به شمارمي آيد. درنتيجه اين سياست ،تعداد محدودي ازمناطق نقـش کليـدي داشته وسايرمناطق به صورت حاشيه اي عمل مي نمايند.براي ايجادتعادل وبه منظورشکل دادن فضاهاي مناسب وهمگون ، بحث برنامه ريزي منطقه اي مطرح شده واولين گام در برنامه ريزي منطقه اي شناخت نابرابري هاي اقتصادي - اجتماعي وفرهنگي نواحي مختلف مي باشد ايجاد توازن و هم آهنگي در عمـوم سـاختارها و سامانه هاي شهري ،از مصاديق بارز توسعه يافتگي به شمار ميرود.در اين مطالعه براي شناسايي و تعيـين درجه توسعه يافتگي شهرستان هاي استان سيستان و بلوچستان بـا اسـتفاده از آخـرين آمـار واطلاعـات مربوط به سال ١٣٨٥، ٢٩ شاخص در بخش هاي آموزشي ، بهداشت و درمان ، خدمات رفاهي وزير بنايي ودر ميان ١٠شهرستان موردمطالعه قرار گرفته و نتايج آن با بهره گيري از مدل تاکسونومي ارزيابي شـده اســـت .درايـــن نوشـــتارهـــدف بررســـي عميـــق تـــرويژگـــي هـــاي اقتصـــادي واجتمـــاعي شهرستان هاي استان جهت تشريح ساختارکلي هرشهرستان وتعيـين ميـزان توسـعه يـافتگي اسـت .تـا دربعـد کاربردي نتايج اين پژوهش در تصميم گيري ها و سياست گذاري ها و برنامه ريزي هاي منطقه اي و محلي مورداستفاده مسؤولين قرارگيرد .روش کاردراين پژوهش توصيفي ، تحليلي وموردي مي باشد .برخي نتايج حاصل از اين پژوهش نشان دهنده عدم توزيع هم آهنگ امکانات وخدمات در شهرستان هاي استان مـي باشد. به شکلي که از مجموع ده شهرستان مورد مطالعه استان ،شهرستان هاي زاهدان و زابل در تخصيص منابع وامکانات وخدمات در رتبه ي اول وشهرستانهاي ايرانشهر، سراوان ، چابهار، خـاش و نيکشـهر در رتبه ي دوم وشهرستان هاي سرباز، کنارک و زهک در رتبه ي آخر قرار گرفته اند .
واژه هاي کليدي
درجه ي توسعه يافتگي ، شاخص هاي توسعه ، تاکسونومي عددي ، سيستان و بلوچستان
مقدمه
درافکار صاحب نظران توسعه ، تعابير مختلفي از واژه ي توسعه وجود دارد که از آن جمله مي توان به افزايش توليد، افزايش بازدهي ، ارتقاء سطح کمي و کيفي زندگي ، ارتقاء سطح خـدمات بهداشـتي و درماني ، برطرف کردن مشکلات بي کاري و تورم ، تامين نيازهاي اقتصادي – اجتماعي ، برخـورداري از آموزش و فرهنگ و مشارکت فعال در عرصه هاي مختلـف اشـاره کـرد ( تـودارو ،٢٣:١٣٨٧ )تمرکـز نامعقول و نا متناسب در عرصه هاي زيستي ، توسعه ي اقتصادي - اجتماعي نابرابر نواحي جغرافيايي را در پي خواهد داشت . موضوعي که بازتاب آنرا در چشم انداز جغرافيايي شـهرها و رشـد نـاهمگون آنها نيز مي توان يافت (فريد ،٤٣٣:١٣٧٥).هدف اين پژوهش آن است که باتوجه بـه توزيـع نـاهمگون امکانات درسطح استان درقالب سنجش توسـعه ي منطقـه اي ازطريـق تعيـين درجـه توسـعه يـافتگي شهرستان هاتصويري روشن ازامکانات وخدمات موجوددرشهرستان هاي استان ارائـه گـردد.تابـه ايـن ترتيب گامي جهت هدايت شاخص هاي توسعه شهرسـتان هاومنـاطق درجهـت بهبودوارتقـاء کيفيـت امکانات وخدمات درسطح استان برداشته شود.درک وشناخت بهترميزان توسعه يافتگي شهرستان هـاي استان نسبت به يکديگر نه تنها باعث توجه خاص ازنظراقتصادي به آنها ميشود ،بلکه موجب شـناخت قوت وضعف ،توان ها وکمبودهاي آنهاودرنهايت موجب توفيق برنامه ريزي ها مي شود.اين پژوهش با اين فرضيه هامورد بررسي قرارگرفته که :
الف -شهرستان زاهدان بيش ترين امکانات وخدمات اقتصادي واجتماعي رابه خوداختصاص داده است .
ب - شکاف توسعه اي درشهرستان هاي استان وجوددارد.
ج -توزيع شاخص هاي توسعه شهرستان هادراستان نامتعادل به نظرمي رسد.
روش تحقيق
روش تحقيق دراين مقاله ،توصيفي ،تحليلي وموردي است .تکنيـک گـردآوردي آمارواطلاعـات ،
بااستفاده ازروش هاي کتابخانه اي واستفاده ازجداول آمارنامه هاونشريه هـاي رسـمي کشـورمي باشـد.
بااستفاده ازروش هاي تجزيه فاکتورها مختلف اشاره کرد (تودارو، ١٣٧٨: ٢٣). تمرکز نامعقول و نامتناسب جمعيـت در عرصـه هـاي زيستي ، توسعه اقتصادي .
(factor Analysis)به طبقه بندي وتجزيه وتحليل اطلاعات مذکورمي پردازيم که براي اين کارازنرم افزاررايانه اي spssاسـتفاده شـده اسـت .روش تاکسـونومي عـددي يـک روش رتبـه بنـدي ومقايسه کشورها، مناطق يا فعاليت هاي مختلف باتوجه به درجه توسعه يـابرخورداري آنهاازامکانـات است .بطوري که قادراسـت بـاتلفيق تعـدادي شـاخص هـاي مـرتبط بامعيارموردبررسـي گزينـه هـاي موردمطالعه را اولويت بندي نمايد.بااستفاده ازاين روش ميتوان اقدام به تعيين درجه توسعه ورتبه بندي شهرستان ها ونيزمشخص کردن ضريب پراکندگي آنها نمود.دراين روش پس ازتهيه ماتريس داده هـاي اوليه ، باتوجه به اين که شاخص هاي مختلف ممکن است داراي مقياسهاي متفـاوت باشـد،لازم اسـت شاخص هاي مورد استفاده از مقياس رهاشوند و عدم تجانس شاخص ها از بين برود و براي اين کـار مي تـوان ازروش اسـتانداردکردن اسـتفاده کردومـاتريس داده هـاي اسـتاندارد شـده (z)راتشـکيل داد (باتياوري ،١٧:٢٠٠٤). سپس بزرگ ترين مقداردرهريک ازسـتون هـاي مـاتريس اسـتاندارد بـه عنـوان مقدارايده ال انتخاب ميگردد.پس ازآن ،فاصله مرکب هرمنطقه ازمنطقه ايده آل محاسبه شده ،که درواقـع نشان دهنده فاصله منطقه i تابخش ايده ال (O) است (همان منبع :١٨). بامحاسبه ميانگين درجـه توسـعه شهرستان هاوانحراف معيارآن مي توان ضـريب نـابرابري يادوگـانگي را بـه صـورت نسـبت انحـراف معياردرجه توسـعه بـه ميـانگين آنهـا بـه دسـت آورد.هرچنـداين ضـريب بـيش ترباشـدبيانگرنابرابري بيشتراست .(حبيبي وهمکاران ،٨٩:١٣٧٨)
پيشينه ي تحقيق
درزمينه ي تعيين سطح توسعه ي مناطق وتوسعه يافتگي وبررسي نابرابري هاي بين آن هاتحقيقاتي انجام شده است درمطالعات خارجي مي توان به مطالعات نوربخش (٢٠٠٢)تحت عنوان توسعه انساني واختلاف منطقه اي درهنداشاره کرد،نابرابري هاي بين ايالت هـاي هندموردبررسـي قرارگرفـت .بـدري وهمکارانش (١٣٨٥)به تحليل سطح توسعه يافتگي نواحي روستاهاي شهرستان کامياران پرداختند نتايج اين تحقيق نشان مي دهد که ضـريب توسـعه يـافتگي بـين شهرسـتان هـاي کاميـاران متفـاوت بـوده واختلافات ونابرابري زيادي دارند از هفت دهستان ايـن شهرسـتان يـک دهسـتان توسـعه يافتـه ، پـنج دهستان درحال توسعه ويک دهستان توسعه نيافتـه اسـت .(بـدري ورونيـزي ،١٢٨:١٣٨٥-١١٦).دهقـان دربررسـي درجـه ي توسـعه يـافتگي شهرسـتان هـاي آذربايجـان دردوره ٦٥-٥٥نتيجـه مـي گيردکـه بهبودتوسعه يافتگي درنقاط شهري بيش ترازمناطق روستايي است وشکاف توسعه بـين شـهرهاي ايـن استان بسياربالاست ،به طوري که نابرابري بين شهرستان هاي استان بيشترازنابرابريها ميـان اسـتان هـاي کشوراست .(دهقان ، ١٦٦:١٣٧٣).درمطالعات داخلي منصوري ثالث (١٣٧٥)شهرستان هاي استان تهـران ، وحبيبي وديگران (١٣٧٨)شهرستانهاي استان قزوين رابااستفاده ازاين روش به لحاظ سـطح توسـعه ،رتبه بندي ونابرابري هاي بين آنهابررسي کرده اند.ميرزايـي درپايـان نامـه کارشناسـي ارشـدخودبه بررسـي وسطح بندي توسعه شهرستان هاي استان بوشهرپرداخته که حاصل پژوهش نشـان مـي دهـد کـه ٢٢ درصد شهرستان ها برخوردار و٤٤ درصدنيمه برخورداروبقيه محروم مي باشند(ميرزايي ،١٣٨٨).آهنگري والوند(١٣٨٤)دريک تحقيق ،سطح توسعه شهرستان هاي استان لرستان رادرحالت کلي درمقاطع زمـاني ١٣٧٣و١٣٨٢تعيين نموده وشهرستان هاي اين استان رااز حيث درجه توسعه رتبه بندي نموده اند. فتاح پور،داراب (طرح پژوهشي سال ١٣٨٥)وي درقالب يک طرح پژوهشي به بررسي عدم تعادل منطقه اي دراستان چهارمحال وبختياري وراهکارهايي براي تحليل آن پرداخته است .نتـايج تحقيـق مذکورنشـان مي دهد که توسعه شهري دراستان تاحدزيادي متاثرازعوامل توپوگرافيجوشبکه هاي دسترسي مي باشد.
تحقيق حاضرنيزبه الگوي سرمشق توسعه شهرستان هاي استان سيستان وبلوچستان دربخش هاي مختلف به لحاظ توسعه ونابرابري هاي موجودمي پردازد.
مباني نظري پژوهش توسعه
کلمه ي توسعه درلغت به معني گسترش و بهبود است توسعه اگرچه داراي بعد کمي مي باشد، و درپاره اي موارد حتي ممکن است مترادف با کلمه رشد تلقي شود، امـا در اصـل داراي ابعـاد کيفـي اسـت .درواقـع توسـعه داراي ابعادچندگانـه اي اسـت کـه کلمـه رشـد فاقـد تمـامي آن ابعـاد اسـت .
(روزبهان ، ٢١:١٣٧١) دررابطه باتوسعه به چهاردسته تعريف مشخص مي رسيم :
آشکارسازي تدريجي به معني کارکامل درجزئيات يک امرياپديده .
تکامل تدريجي به معني توليديک فرم يا مصالح وروش جديد.
رشد مايه يک پديده .
رشدازدرون . همه چهارموردفوق ازتوسعه متضمن پـاره اي بسـط وافـزايش سـطح وفضـاويابه هرحــال رشــد مــي گــردد.(مجموعــه مقــالات مــديريت توســعه پايــداردرنواحي شــهري شــهرداري تبريز،٤٢:١٣٧٩)
عدالت اجتماعي
مفهوم عدالت ازمنظرهاي مختلف قابل بررسي است ومفاهيمي چون عـدالت اجتماعي ،عـدالت فضايي ،عدالت جغرافيايي وعدالت محيطي نيز متاثرازچندبعدي اين مفهوم است ،اما آنچـه حايزاهميـت است اين است که اساس هرگونـه تغييردرسـازمان فضـايي درروابـط اقتصـادي واجتمـاعي وتـوزيعي درآمددرجامعه اثرمستقيم مي گذارد.(مرصومي ،٩١:١٣٨٣)
ماهيت عدالت اجتماعي رامي توان درقالب سه معيارزيرعنوان نمود:
نياز:نيازمفهومي نسبي اسـت .احتياجـات بشـرونيازهاي ثابـت نيستندووابسـته بـه شعورانسـاني هستندوبه موازات تحول جامعه ،شعورودرنتيجه نيازنيزتحول مـي يابـد(هـاروي ،١٠٢:١٣٧٦)افـرادداراي حقوق مساوي دربهره برداري از منابع وامتيازات هستندتساوي دربهره برداري ازديدگاه افرادبه صورت تخصيص نابرابرمنابع جلوه گرمي شود.(١٩٦٦٢١،Runcimam)
کمک به مصالح عمومي :درواقع روشن است که اشخاصي که درايجادمنـابع يـا مصـالح عمـومي براي شهروندان نقش دارند خود را داراي استحقاق بيش تري نسبت به کساني که منابع عمومي کم تري ايجاد مي کنند، مي دانند.
استحقاق : افرادي که بامشاغل سخت وپرمشقت درارتباط هستندنسبت به سايرين حق بيشـتري مطالبه ميکنند استحقاق درچارچوب جغرافيايي ،تخصيص منابع اضافي براي جبران مشکلات اجتمـاعي وطبيعي خاص هرمنطقه به شمار مي آيد.(هاروي ،همان :١٠٩)
توسعه پايدارتوسعه پايداربه معناي مديريت وحفظ منابع طبيعي پايه جهـت دادن بـه تحـولات تکنولوژي ونهادي است به ترتيبي که نيازهاي انسان ونسل هاي کنـوني وآينـده بشـريت بـه صـورت مستمروپايدارتامين شود.درتوسعه پايدارمنابع خاک وآب ومنابع ژنتيکي گيـاهي وحيـواني حفـظ شـده ومحيط زيست تخريب نمي شودوازنظرفني متناسب ،ازنظراقتصادي قابل قبول وپابرجا وازنظراجتمـاعي قابل پذيرش است .(آسايش ،١٩:١٣٧٩)
برنامه ريزي منطقه اي
برنامه ريزي منطقه اي يکي از مباحث مهم وازضرورت هاي توسعه مناطق است که در دهه هـاي اخيــر ازســوي بســياري ازمحققــين وپژوهشــگران بــيش ترموردتوجــه قرارگرفتــه اســت (خــوب آيند،٦٧:١٣٨٢).عدم تعادل منطقه اي وتوزيع نامتعادل خدمات وامکانات به صورت نامناسب ازويژگي هاي بارز و عمده کشورهاي جهان سوم وايران است .امروزه عوامل متعددي باعث بوجود آمدن شبکه اي از مکان هاي مرکزي ياسلسله مراتب شهري گرديده که ديگرنقاط اطـراف خـود راتحـت تـاثير قـرارداده است (نظريان ،١٥٦:١٣٧٤).لذا برنامه ريزي برپايه نظام شهري وکـارکردي وسلسـله مراتـب آن درارائـه خدمات وارتباطات دادوستدي برون منطقه اي کاهش نابرابري هـاي موجودوتوسـعه مـوزون سـاختار فضايي کل سرزمين نقش پراهميتي دارد (تقوايي ،٢٨:١٣٧٩).
قلمرومطالعه
اســتان سيســتان و بلوچســتان بــا وســعتي حــدود ١٨٥.٥٠٠ کيلــومتر مربــع وســعت و٢٤٦٧٣٢٨نفرجمعيت درجنوب شرق کشور دومين استان پهناورکشوربعدازاسـتان کرمـان اسـت ايـن اســـتان بـــا١١.٤درصـــد از مســـاحت کـــل کشـــور،٢.٨٧درصـــدجمعيت کشـــوررادرخودجاي داده (مرکزآمار١٣٨٥)وبنابراين يکي ازکم تراکم ترين اسـتان هـاي کشورمحسـوب ميشـود.ايـن اسـتان بادارابودن ٣٠٠کيلومترنوارساحلي بادرياي عمـان درجنـوب .١١٠٠ کيلومترمترمرزخـاکي ،ازشـمال بـه خراسان جنوبي ،ازمشرق به کشورهاي افغانستان وپاکستان وازمغرب به استان هاي کرمـان وهرمزگـان محـــدودمي گـــردد.درايـــن اســـتان تاســـال ١٣٥٥هشـــت مرکزشـــهري وجودداشـــته اســـت ودرسال ١٣٨٥تعدادشهرهاي استان به سي شهرافزايش يافت براساس سرشماري عمومي نفوس ومسکن سال ١٣٨٥جمعيت استان بالغ بر نفر بوده است .
تحليل داده ها
متغيرهاي موردمطالعه
بر اساس بررسيهاي انجام شده کليه شـاخص هـاي آموزشـي ، ارتباطـات ، خـدمات عمـومي ، بهداشتي ودرماني استان مورد مطالعه را گردآوري نموده و نظربه وضعيت هر شاخص امتياز مناسب به آن اختصاص داده شده است تا در نهايت بتوان در رتبه بندي شهرها بر اساس مـدل تاکسـونومي از آن استفاده کرد. پس از تنظيم جدول در انتهاي هر ستون ميانگين -X و انحراف معيار SD رده بندي هر يک ازخدمات تعيين شده را مطالعه مي نماييم .
براي اين منظور n منطقه (١٠ شهرسـتان اسـتان سيسـتان و بلوچسـتان )کـه هرکـدام داراي m شاخص (٢٩ شاخص ) هستند در نظرگرفته مي شود. (جدول ٢ )بنابراين مي توان بردارهايي به صورت زير تعريف کرد:
که هرکدام ازمناطق (n منطقه ) با توجه به شاخص هاي (m شاخص ) معرفي شده اند.
استانداردکردن شاخص ها
درجدول (٣)مقدارشاخص هاي مورد مطالعه همراه با ميانگين و انحراف معيار هر شاخص آمده است .در اين مرحله با تشکيل ماتريس استاندارد سازي نسبت به يکسان سازي و حذف اثر مقياس هاي متفاوت سنجش اقدام مي گردد. بدين صورت که عدد مربوط به هر شاخص را از ميانگين کـل همـان شاخص در بين مجموع نقاط مورد مطالعه کسر نموده و بر انحـراف معيـار همـان شـاخص در جميـع سکونتگاه هاي مورد مطالعه تقسيم مي نماييم .بادردست داشـتن ميـانگين انحـراف ميـانگين وانحـراف معيارهر ستون ازماتريس γ ،ماتريس Z رابه صورت زير تشـکيل مـي دهـيم : کـه درآن : z =شاخص استانداردشده xi=شاخص اوليه x=ميانگين شاخص ها s=انحراف معيارشاخص ها
بنابراين ماتريس Z به اين شکل خواهد بود
در جدول (٣) محاسبات مربوط به ماتريس Z يا ماتريس استاندارداين تحقيق را مي آوريم .
