بخشی از مقاله
چکیده
فهم دقیق آیات قرآن یکی از مهمترین دغدغههاي مسلمین بوده است. در زمان حضور پیامبر - ص - مسلمین باوجود ایشان کمتر در تفسیر و درك مفاهیم قرآن با مشکل مواجه میشدند. پس از رحلت پیامبر - ص - ائمه اطهار - ع - نیز تنها مفسرین بیبدیل کلام وحی بودند اما در این زمان با ظهور فرق و اندیشههاي متفاوت پرسشهاي جدیدي در خصوص آیات کتاب وحیانی مطرح شد. از طرفی قرآن نیز آیاتش را به دودسته محکم و متشابه تقسیم میکند. آیات متشابه، آیاتی است که درك معناي آن به سادگی صورت نمی گیرد. در خصوص اینکهدقیقاً کدام آیات محکم و کدام آیات متشابه هستند اختلافنظرهاي زیادي وجود دارد. علاوه بر تعدد آرا در این خصوص، مسئله مهم راهحلهاي ارائهشده درباره آیات متشابه است. چگونه میتوان به دستهبندي دقیقی از نظریات گوناگون دستیافت؟ پاسخ به این پرسش که مسئله اصلی پژوهش حاضر است که با نگاهی به نحوه دلالت الفاظ بر معنی صورت گرفته است. درنهایت مشخص خواهد شد که تمامی دیدگاههاي مطرحشده را میتوان در ذیل مشترك لفظی یا معنوي بودن اوصاف و اسماء قرارداد. این دستهبندي میتواند افق دید مناسبی را براي پژوهشگران فراهم آورد.
کلیدواژه: آیات متشابه، آیات محکم، اوصاف الهی، دلالت.
-1 بیان مسئله
قرآن کریم کتابی است که براي هدایت و رشد و تربیت انسانها نازلشده است. جهت تحقق این هدف لازم است که مردم بتوانند کلام الهی را درك کرده تا بهوسیله عمل به احکام و دستورات آن رشد یافته و هدایت شوند. همچنین خود قرآن نیز در موارد مختلف انسانها را دعوت به تفکر و تدبر درآیات الهی میکند. از طرف دیگر آیات قرآن دودستهاند، محکمات و متشابهات. همانطور که در آیه 7 سوره آلعمران بدان تصریحشده است.
او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد. بخشی از آن آیاتی محکماند، آنها اساس این کتاب هستند؛ و بعضی دیگر متشابه هستند؛ اما کسانی که در دلهایشان انحراف است براي فتنهجویی و تأویل آیه بهدلخواه خود، از متشابه آن پیروي میکنند، باآنکه تأویلش را جز خدا و ثابتان در علم کسی نمیداند ]آنان که[ میگویند: »ما به همه آن ایمان آوردیم، ]چه محکم و چه متشابه[ از جانب پروردگار ماست«؛ و جز خردمندان کسی متذکر نمیشود. - آل عمران، - 7
آیات متشابه آیاتی هستند که معانی متعددي از آن برداشت میشود و بهتنهایی و بهطور صریح روشن نیستند؛ و ازآنجاکه این آیات را هم میتوان به نحو صحیح و درست و هم به نحو نادرست تأویل نمود همیشه دستاویزي براي مفسدان و فتنه انگیزان بوده است. دو پرسش اساسی که در خصوص این دسته از آیات مطرح است عبارت است از:
الف-دقیقاً کدام آیات، متشابه هستند؟
ب- چگونه به معناي آیات متشابه میتوان دستیافت؟
در خصوص هرکدام از این پرسشها نظریات متعددي ارائهشده است. در این پژوهشصرفاً به پرسش ب خواهیم پرداخت. به همین جهت ضروري است تا نحوه دلالت الفاظ بر معانی در این دسته از آیات روشن گردد. در این تحقیق به دنبال دستهبندي نظریات مختلف در خصوص دلالت لفظ بر معنی درآیات متشابه هستیم. تنظیم و دستهبندي پاسخهاي گوناگون به این مسئله میتواند اولین قدم در ارزیابی و سنجش این نظریات باشد.
مسئله پژوهش: چگونه میتوان دستهبندي دقیقی از پاسخ هاي ارائهشده در این خصوص ارائه داد.
فرضیه: تمامی دیدگاههاي مطرحشده را میتوان در ذیل مشترك لفظی یا معنوي بودن اوصاف و اسماء قرارداد.
-2 تعاریف و اصطلاحات:
الف- دلالت
دهخدا دلالت را اینگونه توضیح می دهد:»راهنمایی، هدایت، راهبري، ره نمایی - «دهخدا،1377، ج 7، ص - 11004 دلالت داشتن:»لازم آمدن از موجود بودن چیزي وجود چیزي دیگر، نشان چیزي بودن، راهبر بودن، رهنمونی داشتن. - «دهخدا،1377، ج 7، ص 11005 و - 11006 دلالت اصطلاحی در منطق و اصول فقه است. دلالت عبارت است از اینکه شیء به گونهاي باشدکه ذهن از علم به وجود یک شیء به وجود شیء دیگر منتقل شود. در این صورت شیء اول را دال و شیء دوم را مدلول و رابطه بین آن دو را دلالت خوانند. - حداد عادل، 1392، ج 18، ص - 21 و - ملکشاهی،1375، ص - 195 این انتقال به سبب علاقه و پیوند راسخی است که میان دو شیء در بیرون از ذهن وجود دارد. - یزدانی فر و کاملان،1392، ص - 128
ب- دلالت لفظ بر معنی
واضعان لغت الفاظ را براي معانی وضع کردهاند تا هر لفظی بر معناي خاص خودش دلالت کند. انسان با شنیدن لفظ به معناي خاص آن انتقال مییابد. - طوسی، 1376، ص - 7 بنابراین دلالت لفظ بر معنی عبارت است از اینکه ذهن از علم به وجود لفظ به وجود معنی آن لفظ منتقل شود. انتقال ذهن از لفظ به معنی مورد بررسی بسیاري از فلاسفه و زبان شناسان قرارگرفته است. در این خصوص نظریات متعدد و
