بخشی از مقاله
تحلیلی بر طرحهاي احیاء و نوسازي بافتهاي فرسوده نمونه موردي محله
جویباره اصفهان
چکیده
با افزایش بی رویه جمعیت، بویژه جمعیت شهر نشین در چند دهه اخیر در کشور ایران، مسأله فضـا و توسـعه پایدار فضایی از اهمیت قابل توجهی برخوردار گردیده است. در ایران رشد جمعیت شـهري بـا توسـعه نـاموزون افقی شهر و از بین بردن منابع کشاورزي و طبیعی اطراف شهرها همراه بوده است. این در حالی است که بسـیاري از شهرها داراي منابع فضایی باارزش، اما فرسوده اي هستند که راه گشاي بسـیاري از مشـکلات بـه وجـود آمـدة شهرها در حال حاضر است، و از همین جا مسأله بهسازي و نوسازي این فضاهاي باارزش مورد توجه قرار گرفته است. متأسفانه، ایران به دلیل استفاده از طرح هایی که بیشتر تقلیدي بوده و تنها مسایل کالبدي را مورد توجه قـرار داده است، نتوانسته از این فضاي باارزش استفاده بهینه اي را به عمل آورد. محله جوباره اصفهان از جمله محلاتـی است که ضمن برخورداري از قابلیت هاي بالقوه در جذب جمعیت با معضل بافت فرسوده مواجه شده است. این محله به رغم طرحهاي اجرا شده در جهت احیاي آن، نتوانسته آن گونه که شایسته قدمت محله و توانهاي موجـود آن است، در مسیر توسعه پایدار فضا گامی موثر بر دارد و همچنان شاهد گریز جمعیت از محله و گسـترش افقـی شهر هستیم. هدف این مقاله تحلیلی برطرح هاي احیاء و نوسازي در محله جوباره و بیان نقاط ضعف و قوت آنها و ارائه راهکارهایی براي استفاده بهینه از این فضاها ضمن حفظ هویـت بافـت اسـت. در ایـن پـژوهش، از روش تحقیق توصیفی ژرفانگر استفاده شده وبه منظور سنجش و تجزیه و تحلیل اطلاعات از تمامی روشهاي مصـاحبه، مشاهده، پرسشنامه و مطالعه کتابخانه اي بهره مند شده است. برخی نتایج حاصل از این تحقیق به قرار زیر اسـت:
نوسازي پایدار بدون شناخت و توجه به ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي محل امکـان پـذیر نیسـت؛ بـدون جلب مشارکت واقعی مالکان این بافتها امکان دستیابی به بهسازي مطلوب محقق نخواهد شد.
واژههاي کلیدي: احیا، بهسازي، بافت فرسوده، مشارکت مردمی
-1 مقدمه
-2-1 طرح مساله
پهنه هاي تاریخی شهر اصفهان جلوه گـاه حضـور فعالیت هاي رسمی و غیررسـمی متعـددي اسـت کـه گرچه در نگاه اول متضاد و ناهمخوان به نظر می آیند، به مرور زمان و با تغییرات سـاختار کالبـدي، سـازمان مناسبی یافتـه و شـکل و محتـواي آنهـا در تلفیـق بـا یکدیگر خاستگاه بهترین نمونـه هـاي فضـاي شـهري ایرانی شده است، اما آنچه امروزه ایـن محـلات را بـه گره هاي مسـاله دار بـدل کـرده، فرسـودگی(کالبـدي، اقتصادي، اجتماعی) بر اثر گذر زمان و آسیب پـذیري مصالح آنهاست.
بــه منظــور حفــظ بافــت بــه صــورت زنــده و خودجوش، حضور ساکنان محلی ضروري اسـت، امـا متاسفانه به علت فقدان تسهیلات زنـدگی در بافـت و معاصر نشدن آن، خانوارهاي اصیل و قدیمی مهاجرت کرده و افراد بیگانه با محل و بدون آگاهی، تنها به علل اقتصادي(ارزش پایین ملک و اجاره بها) در آن سـاکن شده اند. و مرمت کنندگان بافت، ناگزیر کـل بافـت را همچون جسم مرده اي می نگرند و با استفاده از شیوه هاي تقلیدي کـه همـاهنگی بـا وضـعیت اقتصـادي و اجتماعی محله ندارد، تنها به کالبد می پردازند.
هر سرزمینی داراي استعدادهاي طبیعی ویژه خـود است و زنـدگی، از جملـه سـاختارهاي شـهري در آن سرزمین، تحت تأثیر شرایط محـیط جغرافیـایی شـکل می گیرد و تکامل می یابد. مسأله مهم در شهرها رسیدن به توسعه پایـدار1 اسـت و بـه منظـور توسـعه پایـدار شــهري در محــیط جغرافیــایی، طــرحهــا و اقــدامات
بهسازي و نوسـازي شـهر بایـد متناسـب بـا سـاختار اکولوژیــک آن منطقــه صــورت گیــرد (شــماعی و پوراحمــد، .(2:1384 امــا متأســفانه حــاکم شــدن رویکردهاي مهندسی در توسعه شهري، ابعاد نوسـازي شهري را با یک بعد و آن »نوسازي کالبدي« تغییر داد.
حاکم شدن این دیدگاه که در ایران بـه دلیـل سـهولت وارد کردن فن آوري ساخت و سـاز و سـختی کـار بـا اجتماعات محلی، شدتی بیشتر از جوامع غربی یافـت، تنها جنبه هاي تکنیکـی نوسـازي بافـت هـاي فرسـوده حاکم شده و تکنسین ها، بازیگردان اصلی صـحنه هـاي ساخت و ساز در بافت شهري شدند. بدیهی اسـت در چنین شرایطی عوامل اجتماعی- فرهنگی، اقتصادي و.
. . به فراموشی سپرده شده و نتایج ناگوار جدایی مردم از سازندگان و حامی آنان که معمولاً دولت بوده، بروز کــرده اســت (عنــدلیب، .(21:1387 کــمرنــگ بــودن مشـارکت مــردم ســاکن ایـن بافــتهــا و اســتفاده از طرح هاي نامناسب براي این محلات باعث گردیده تـا این مناطق جوابگوي نیازهاي جمعیتی شـهر نباشـند و اسـتفاده از ایـن بافـتهـا بـه عنـوان وسـیلهاي بـراي جلوگیري از توسعه فیزیکی ناموزون شهر کمرنـگ تـر شود.
محله جوباره بـه صـورت یـک واحـد جغرافیـایی مشخص با نظام اقتصادي، اجتماعی و فضایی یکدست وشاخص در شهر کهنسال، اصفهان توجه علاقه مندان به مسائل شهري را به خود جلب نموده است. با اینکه عمران محله جوباره در طرح جامع شهر اصفهان مورد توجه بوده، لکن از دید اجرایی، گام هاي مثبتی کـه در شأن این شهر پـر ارزش باشـد برداشـته نشـده اسـت.
شهرداري اصفهان با خرید مساکن و اجراي طرح هـاي عمرانی ناقص وابتدایی، جـز خـراب کـردن و تبـدیل
زمــینهــاي کوچــک و مقطــع بــه فضــاهاي ســبز و پارکینگ هاي ناهماهنگ و ناموزون گامی برنداشته و یا گام هاي ضعیفی برداشـته اسـت (شـفقی، .(467:1381
نداشتن الگویی واحـد در امـر بازسـازي از مشـکلات اساسی این بافت قدیمی است، چه وجود یک مقررات عمران شهري ناقص به مراتب بهتر از نبودن آن است.
گذشــته از فرســوده بــودن بافــت محلــه، وجــود شاخص هاي تاریخی در این محله باعث گردیـده ایـن محله به عنوان یک محور تـاریخی، فرهنگـی شـناخته شده و اهمیتی دو چندان از سایر بافتها داشته باشد و از آنجایی که محله در دل شهر اصفهان قرار گرفته، به عنوان اصلی ترین هسته پیدایش این شهر شناخته شـده است. ضرورتهاي ذیل در اجراي طرح انکـار ناشـدنی مینماید:
الف) اجراي طرح در راستاي برنامه هـاي مختلـف فرهنگی؛
ب) تقویت صنعت توریسم در اصفهان بـه عنـوان بیشترین و مهمترین شهر جاذب توریسم در کشور؛
ج) تأکید بر سیاست تمرکز زدایی، انتقال فعالیت ها در سلسله مراتب پایینتر به پیرامون؛
د) تقویت سـاختار درونـی شـهر و احیـاي محـور تاریخی اصفهان؛
هـ) طرح اجرایـی در پیرامـون محورهـا بـه منظـور پویایی در محله (مأخذ: نگارندگان).
با اینکه محـلات مرکـزي شـهر اصـفهان از لحـاظ خدمات زیر بنایی غنی بوده، ولی عدم هماهنگی کالبد شهر بـا فرهنـگ اکتسـابی کنـونی مـردم کـه نیـاز بـه پارکینگ را براي هر واحد مسکونی ایجاد می کند و یـا تردد هرگونه وسایل نقلیه را در این گونه بافتها مجاز
می دانند که چنین امـري عمـلاً امکـان پـذیر نیسـت و مشکلات ثبتی و وراثتی منطقه مسکونی را صد چندان نموده، باعث عدم رغبت مردم نسبت بـه سـکونت در بافت قدیم شده است.
مشکلات عمده بافت به قرار زیر است :
- عدم سرانه هـاي خـدماتی هماهنـگ بـا فرهنـگ کنونی مردم؛
- محدودیت در عبور و مرور وسایل نقلیه؛
- مشکلات ثبتـی در رابطـه بـا تفکیـک و تجمیـع املاك و مستغلات در نتیجه؛
- بی ارزش شدن زمین از نظر اقتصادي(مصاحبه با بنگاههاي املاك و ساکنان محله) ؛
- کالبد فرسوده بافـت، عـدم نوسـازي و بهسـازي
مردم؛
- مهاجرت افراد بومی و ساکنان اصیل محله؛
- مشکلات اجتمـاعی از قبیـل اعتیـاد و معضـلات اخلاقی، بیکاري و ... ؛
- سالمند بودند افراد محله، خانوارهاي کم درآمد؛
- بواسطه نزدیکی به بازار و پایین بودن نرخ زمین، کسبه خرده پا در این محل ساکن شدهاند.
تأثیرات سوء ساختار، یکی از مراکز تجـاري شـهر در روي بافت و تبدیل فضاهاي بـا ارزش بـه انبارهـا، فضاهاي خدماتی با کیفیت پایین(مطالعـات میـدانی و انجام مصاحبه با ساکنان).
-2-1 اهمیت و ضرورت
انتخاب محله جوباره از ایـن نظـر بـراي مـا حـایز اهمیــت اســت کــه ایــن مکــان جغرافیــایی نــه تنهــا
قدیمیترین ترین محله مسکونی شهر اصفهان را در بـر دارد، بلکه با وجود مسجد جامع و قـدیمیترین بخـش بازار و میدان کهنه به عنوان یـک مجموعـه فرهنگـی، اقتصــادي و مســکونی مــورد توجــه شهرســازان و جغرافیدانان قرار گرفته است. این بخش شهري از نظر تجاري، میراثهاي فرهنگی و جاذبـههـاي توریسـتی، شبکه ارتبـاطی و بـالاخره سـکونتگاهی و کالبـدي از ارزش هاي بسیار بالایی برخوردار بوده که مطرح کردن آنها در چنین مطالعاتی ضرورت دارد.
در واقـع، بررسـی اثـرات اقتصـادي- اجتمـاعی و فرهنگی طرح هاي اجرا شـده در محلـه جوبـاره، مـی تواند نقاط ضعف و قوت طرح ها را بـراي متصـدیان در امر بهسازي و نوسازي مشخص نمایـد، و از آنجـا که اقدامات بهسازي و نوسـازي بایـد در جهـت رفـاه ساکنان و رفع مشکلات حاصل از فرسودگی باشد، نـه گریز سـاکنان، بـی تـوجهی بـه وضـعیت اقتصـادي و اجتماعی و فرهنگی ساکنان این محلات و توجه بـیش از حد به کالبد و بازسازي و زیبا سازي معـابر و بدنـه بافت، بدون توجه به نیازهـاي(اقتصـادي- اجتمـاعی)
ساکنان امري بیهوده بوده و با گذشت زمان نمی توانـد نتایج اقتصادي- اجتماعی پایداري در پی داشته باشد.
بنابراین، توجه به ویژگیهاي اقتصادي و اجتماعی ساکنان و جهت دهی طرح ها در مسیر بهبود وضعیت اقتصادي- اجتماعی و فرهنگی ایـن محـلات، بـا ایـن غناي فرهنگـی زمینـه سـاز جلـب سـرمایه و سـرمایه گذاران در آینده نزدیک خواهد شـد واجـراي صـحیح طرحها، شهرها را به منبع غنـی اقتصـادي- اجتمـاعی
متصل نموده، بسیاري از مشکلات حال و آینده شهرها از جمله شهرهاي بزرگ را حل خواهد نمود.
-3-1 اهداف
- ایجاد ارزش افزوده املاك و مستغلات؛
- ایجاد سرانههاي خدماتی مورد نیاز ساکنان؛
- ایجاد فرهنگ بافـت قـدیم و هماهنـگ ظـرف و مظروف ( کالبد بافت با زندگی امروز)؛
- ایجاد اشتغال از طریق محورهاي احیاء و عمـران داخل محلات، از قبیل ایجاد مراکز تولیـد، آمـوزش و فـروش صـنایع دسـتی، ایجـاد کارگـاه آموزشـی، راه اندازي و احیاي بازارچهها؛
- بالا بردن سطح اقتصاد ساکنان داخل بافت؛
- جلوگیري از گسترش بـی رویـه حاشـیه نشـینی شهرها.
بافت شهر اصفهان به عنوان یک شهر تاریخی باید حفظ شود و پـرداختن بـه عناصـر شـاخص تنهـا بـه صــورت شــهري کــافی نیســت (مســکن ســازان و ساماندهی محور تاریخی، فرهنگی گردشگري جویباره اصفهان، . (1382
-4-1 پیشینه پژوهش
طرح هاي به سازي و نوسازي در شـهرهاي کـلان کشور، از جمله شهر اصفهان از سال 1310ه-. ش. بـه بعد شروع شد، اما ضعف در مدیریت و برنامه ریـزي، کمبود نیروي متخصص مـاهر، توجـه بـه ظاهرسـازي معماري و شهرسازي به جاي تعمق در ترویج بناهـا و بافتهاي اصیل، فقـدان برنامـه ریـزي هویـت بخـش و کمبـود سـرمایه گـذاري، موجـب دور شـدن فرهنـگ
شهرنشینی و شهرسازي ایرانی- اسلامی از ساختارهاي اصلی خود شد(زاغیان، .(24:1386
-1-4-1 طرح ساماندهی محله جوباره اصفهان محله جوباره از قدیمیترین محلات شـهر اصـفهان
بوده است، به طوري که و می توان گفـت ایـن محلـه هسته اولیه شکل دهنده این شهر است.
بـه اسـتناد مـاده 166 قـانون برنامـه سـوم توسـعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، مصوب سال 1379 مبنی بـر تخصـیص اعتبـار جهـت بافتهاي تاریخی، ساماندهی محور تاریخی، گردشگري جویباره اصفهان در سال 1382 آغـاز گشـت. طـرح و اجراي این پـروژه توسـط شـرکت عمـران و مسـکن سازان منطقه مرکزي به عنوان کـارگزار شـرکت مـادر تخصصی عمران و بهسازي شـهري ایـران و بانظـارت عالیه سازمان مسکن و شهرسازي استان اصفهان انجام شد. براي انجـام فعالیـت هـاي بهسـازي و سـاماندهی بافت قدیم، شناخت گذشته تاریخی جزو اصول اولیـه است. پس از انجام برداشت هاي لازم. معین شدن رتبه تاریخی محدوده مورد نظر و همچنین پس از شناسایی فضاهاي ارزشمند و بارز آن محدوده، طرح ساماندهی تهیه گردید.
روان بخشی در طول مسیربا صرف حـداقل هزینـه به روشهاي زیر انجام گرفت:
- جمع آوري نخاله هـاي سـاختمانی و زبالـه هـا از فضاهاي مخروبه و تعریف کاربري جدید، با توجه به شرایط محلی، امکانـات و طـرحهـاي فرادسـت جهت این زمین ها و حتی الامکان ایجاد تعـادل در سرانههاي خدمات عمومی؛
- بدنه سازي از طریق ایجاد هماهنگی بین مصالح به کار رفته در پوشش نماها، متعـادل کـردن خـط
آسمان، تعریف ضوابط و محدود کردن کنسول هـا و پیش زدگی ها در گـذرهاي بـا عـرض محـدود.
شاخص کردن عناصر ارزشمند و تاریخی و معرفی آنها به گذر، با بدنه سازي مناسب جهت این ابنیـه
æ شاخص کردن ورودي این بناهاي خاص؛
- کف سازي گذر و تعریف مسیر مشـخص بـراي عابر پیاده، اتومبیل و دوچرخه و تعریف مکان هاي مشخص بـراي پـارك وسـایل نقلیـه بـه صـورت موقــت، ایجــاد فضــاي ســبز در طــول مســیر و شـاخصسـاختن محـل ورودي ابنیـه ارزشـمند و بازارچه ها در طول محور :ایجاد وضـعیت مناسـب جهت دفع آبهاي سطحی در طول مسیر؛
- نـورپردازي عناصـر شـاخص در طـول مسـیر و معرفی آنها به عـابران در گـذر، عـلاوه بـر ایجـاد روشنایی لازم در طول مسیر؛
- احیاء و ساماندهی مراکز محلات.
مراکز محلات، در واقع محل تجمـع فعالیـت هـاي مردمی بوده است و از همجواري برخی کـاربري هـاي عمـومی، مثـل فضـاهاي مـذهبی (اعـم از مسـجد یـا حسینیه)، فضاهاي تجـاري، کاروانسـراها و بازارهـا و حمام ها و. . . شکل گرفته اند. بعضی از مراکز محلات، کم و بیش پا برجا بوده، ولی برخی عناصر شاخص آن در طول زمان از بین رفته ویا بـدون کـاربري مانـده و اهمیت خود را از دست داده اند. در ایـن راسـتا، ابتـدا عناصر عمـومی و تـأثیر گـذار در هـر یـک از مراکـز محلات شناسایی شدند. عناصر تـاریخی از بـین رفتـه بازسازي شدند، عناصـر ارزشـمند از جملـه مسـاجد، سقاخانه ها و ابنیه اي که در طول زمان متروك و بـدون
استفاده مانده بودند، شناسایی و کاربري جدیـد بـراي آنها پیشنهاد و مرمت و احیا شد؛ مثل حمام ها، آسیاب، کارخانه هاي شال بافی و حتی خانههاي تـاریخی و. . .
حتی گاه روان بخشی در نقاط بحرانـی بـا تعـریض و عقب نشـینی بناهـا، حاصـل شـد (سـاماندهی محـور تاریخی فرهنگی جوباره اصفهان، .(7 :1382
-5-1 سؤال ها و فرضیه ها
-1-5-1 آیا طرح هاي استفاده شده توانسـته اسـت اهداف و نیازهاي شهر را برآورده نماید؟
-2-5-1 طرح هاي اجـرا شـده تـا چـه میـزان بـا ویژگی هاي اقتصادي- اجتمـاعی محلـه هماهنـگ بوده است؟
-3-5-1 طرح هاي اجرا شده در محله جوبـاره بـا ویژگیهاي اقتصـادي و اجتمـاعی محلـه هماهنـگ نبوده است.
-4-5-1 مشارکت مردم، یکی از مهمتـرین ارکـان موفقیت طـرح هـاي نوسـازي بافـت فرسـوده محلـه جوباره است.
-6-1 روش تحقیق
ایـن پـژوهش در چـارچوب روش هـاي آمـاري، آزمون کاي اسکویر2، رگرسیون لوجسـتیک3 و آزمـون تی تک نمونه اي بـا یـک طـرح توصـیفی و بـا روش پیمایشی انجام شده است.
