بخشی از مقاله
مقدمه
در اکثر شهرها با ورود ماشین و توسعه راهها، ساختار ارگانیک شهرها دستخوش تغییرات اساسی شد و شالوده آنها تغییر نمود، سازمان محلات از هم پاشید و هیچ تدبیر و اقدام ویژهاي براي تطابق این اقدامات با ماهیت این بافتها به عمل نیامد. در تحولات جدید شهرنشینی که در جهان و ایران رخ داد، مسائل و مشکلات خاصی بروز نمود. مناطق قدیمی بیش از سایر مناطق شهري در معرض تغییر و تحول قرار گرفتند (مشکینی، .(5 :1386 بافت قدیم شهرهاي ما از مشکلات در هم تنیده کالبدي، اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی رنج میبرند؛ مساله مداخله در بافت قدیم، بر همگامی و تعادل آنها با تحولات حادث شده معاصر در شهرها به منظور سازگاري با محیط جدید، بر کسی پوشیده نیست و در حال حاضر به مساله روز شهرها بدل شده است (حبیبی و دیگران، .(9:1386 مطالعات آسیب شناسی مداخله در نوسازي بافت هاي قدیم از مراحل مهم برنامه ریزي شهري است که به طور سیستماتیک به بررسی و تحلیل آسیبهاي کالبدي- فیزیکی، آسیبهاي اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی در ساختار فضایی شهر میپردازد (شماعی و پوراحمد، .(101:1384
هیچ ساختمانی نباید قبل از آنکه برنامه اي براي آن و قلمروش وجود داشته باشد تخریب گردد که از آن به عنوان »سیاستهاي تخریبی« نام میبرند. تملک و تخریب بافتهاي قدیمی و فرسوده، بدون تدارك برنامههاي متناسب و از پیش تعیین شده نه تنها سبب کاهش آن نمیشود، که باعث تشدید فرسودگی و ناپایداري بافت میگردد. تا قبل از دهه 1970، رویکردهاي موجود براي راه حلها عمدتاً بر سیاست تملک و تخریب این سکونتگاهها و جابهجایی اجباري ساکنان آنها مبتنی بود .World (Bank, 2000) نتیجه چنین رویکردهاي با توجه به بالارفتن هزینههاي اجتماعی و اقتصادي در شرایط جدید باعث شد سازمانهاي بینالمللی شروع به ارتقاء این مناطق نموده و از رویکرد تخریب و ترك اجباري اجتناب نمایند .(World Bank , 2005) به همان اندازه که برپا ساختن دیوارههاي نو ساده
آسیبشناسی مداخلات در نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده
99
است، بر پا داشتن سازمان اجتماعی جدید دشوار خواهد بود. گسستگی اجتماعی ناشی از این فروریزي، عملاً به ناهنجاري رفتاري، روانی، شغلی، هویتی و... میانجامد (هنرور، .(23 :1380 در این راستا رویکردهاي جدید نوسازي مبتنی بر مشارکت ساکنان و درگیرکردن آنها در فرایند تهیه و اجراي طرحها در دستور کار قرار دارد و در بسیاري از موارد اقدام به تهیه طرحهاي مشارکتی در این مناطق شده است که به صورت مطالعات سیستماتیک میباشد.
مشارکت مردمی در طرحها و برنامههاي شهري، بسیار قابل توجه است و این موضوع در خصوص بافتهاي قدیمی و فرسوده که موضوع اصلی آن شناخت نیازهاي ساکنان به منظور برنامهریزي براي ادامه زندگی در بافت و احساس تعلق ساکنان به آن است، نسبت به پروژههاي منفرد، از اهمیت بالاتري برخوردار است (حناچی و همکاران، .(113:1386 در پارادایم جدید مدیریت شهري، اجراي پروژههاي توسعه و مشارکت شهري جایگاه خاصی یافته است. در واقع در ادبیات جدید توسعه، با توجه به اهمیت نقش مردم در توسعه از مردم به عنوان ثروت واقعی هر جامعه یاد میشود اصطلاح تخصصی توسعه از پایین به بالا نیز ناظر بر نقش مشارکتی مردم است ( UNDP, 1999, (P2-7 به نقل از (نجاتی حسینی، .(8 :1380
نوسازي شهري اس ساً باید توسط مردم انجام شود و دستگاههاي متولی باید هدایت کننده، برنامهریز و سازمان دهنده باشند. یعنی ساماندهی محل توسط ساکنان با هدایت سازمانهاي مداخلهگر میباشد.
طرح مسأله
با شکست خوردن سیاستهاي حومهگرایی، مراکز شهرها و بافتهاي قدیمی به دلیل اهمیتشان در ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفتند به طوري که در دهههاي اخیر نوسازي این بافتها در حال اجرا است. از جمله سیاستهاي موثر و حساس توسعه شهري را میتوان برنامههاي مداخله در بافتهاي قدیمی شهر دانست که در ابعاد مختلف قابل تجزیه و تحلیل هستند. بافت قدیم شهرهاي ما از مشکلات درهم تنیده کالبدي، اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی رنج میبرند. از جمله سیاستهاي موثر و حساس توسعه شهري را میتوان برنامههاي مداخله در بافتهاي قدیمی و فرسوده دانست که در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادي، زیست محیطی و کالبدي قابل تجزیه و تحلیل هستند (حبیبی و دیگران، .(9:1386
از مهمترین راهکارها و سیاستهاي مداخله در بافت قدیمی، گذربندي و تحمیل بی مطالعه آن بر کالبد شهر است که این نوع مداخله در بافت به نحوي صورت گرفته که بیشترین میزان جابه جایی ساکنان و تخریب بافت را در پی داشته است. در صورتی که مداخله باید به نحوي صورت گیرد که کمترین میزان جابجایی ساکنان و تخریب بافت صورت گیرد. متأسفانه آنچه تاکنون در مداخلات انجام گرفته در بافت هاي قدیم مورد توجه سازمانهاي مسوول و
001 فصلنامهي علمی- پژوهشی فضاي جغرافیایی، سال دوازدهم، شمارهي 37، بهار 1391
مداخلهگر بوده مساله تملک و تعریض معابر بوده است که هیچگاه نمیتوان مساله پیچیده بافتهاي قدیمی را در تملک و تعریض معابر خلاصه نمود (حبیبی، .(12 :1385 در دهههاي اخیر مدیران و برنامهریزان شهري، بافتهاي قدیمی و فرسوده را مورد توجه قرار داده و جهت نوسازي این بافتها دست به مداخلاتی دادهاند که خود این مداخلات نیز به صورت متمرکز، اقتدارگرایانه، برخورد قهري و بدون در نظر گرفتن مشارکت ساکنان باعث آسیبهاي بر بافت شده است. در این پژوهش به بررسی آسیب هاي مداخلات انجام شده در جهت نوسازي محله فیضآباد پرداخته شده است.
با در نظر گرفتن مداخلات انجام شده در جهت نوسازي محله فیض آباد سوالات زیر مطرح میگردد:
-1 مداخلات انجام شده در جهت ساماندهی و احیاي بافت به چه آسیبهاي در محله فیض آباد منجر شده است؟ -2 در مداخلات انجام شده در جهت ساماندهی و احیاي بافت به مشارکت دادن ساکنان و شهروندان توجهی شده
است؟
مواد و روشها
در این تحقیق با نگرش سیستمی، رویکرد حاکم بر این تحقیق روش توصیفی- تحلیلی میباشد. جهت گردآوري اطلاعات و شناخت منطقه از دو روش کتابخانهاي و میدانی استفاده شده است. جامعه آماري این پژوهش، محله فیض آباد، محدودهاي به مساحت 359190 مترمربع را در برگرفته و با جمعیت نزدیک به 4830 نفر و 1393 خانوار را داراست. به منظور نمونهگیري در این پژوهش از نمونهگیري تصادفی ساده که در آن همه اعضا از شانس برابر براي انتخاب برخوردارند، استفاده گردید. با استفاده از فرمول کوکران هم که یکی از فرمولهاي رایج جهت به دست آوردن حجم نمونه است، تعداد خانوارهاي نمونه 262 خانوار محاسبه شد. از دو روش آمار توصیفی و استنباطی استفاده میشود. آمار توصیفی شرایط موجود را توصیف میکند، به این طریق که از طریق به دست آوردن فراوانی، میانگین، انحراف معیار و واریانس، متغیرهاي مورد مطالعه را مورد مطالعه قرار میدهیم. در بخش آمار استنباطی به منظور تعیین اثر متغیرها با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن و پیرسون و آزمون کاي- دو (X2) استفاده شده است و کلیه محاسبات آماري از طریق SPSS انجام گرفته و براي ترسیم و تجزیه و تحلیل نقشهها از نرمافزارهاي سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است.
پیشینهي تحقیق
از نیمه دوم قرن نوزدهم به بعد، امر دخالت در بافت کالبدي شهرها به دو شکل متفاوت صورت میگیرد. از یک سو انگلستان با تدوین قوانینی به تدریج برخی از مسائل هستههاي پرجمعیت قدیمی شهرهاي صنعتی را حل
آسیبشناسی مداخلات در نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده
101
میکند. از سوي دیگر فرانسه از طریق شهردار پاریس با دگرگونیهاي وسیع، مسائل ناشی از نابسامانیهاي »بارون هوسمن« امکانات اجرایی و تصمیم گیريهاي بی سابقه شهر را تحتالشعاع قرار میدهد (فلامکی، .(161 :1383 گرایشهاي نوسازي در غرب پا به پاي تحولات شهري و سیر تحول تکاملی آنها پیش رفت. به طوري که در قرن بیست و یکم میلادي و به دنبال سپري شدن دوران اقدامات اضطراري، مباحث کیفی کارکردي –کالبدي شهرها مدنظر قرار گرفته است. اقدامات گسترده یاد شده که پیدایش آنها مبتنی بر نظریههاي رایج و مقبول زمان خود بوده، به طور عمده چهار نوع سیاستگذاري در تجدید حیات شهري را نشان میدهد .(Carmon, 1999, 158)
- تأکید بر ویژگیهاي کالبدي و محیط مصنوع (تا سال (1960، باز زندهسازي محلات با تأکید بر مسایل اجتماعی (1960-1970)، توانبخشی بافتهاي فرسوده در همه ابعاد اقتصادي، کالبدي، اجتماعی و فرهنگی در قالب روشهاي جامع مرمت شهري (1970-1990)، تأکید بر وجوه فرهنگی و هنري در ایجاد محیطهاي سرزنده، پویا و جذاب شهري 1990) تاکنون).
در ایران نیز پس از دخالتهاي سریع و بدون مطالعه در اکثر بافتهاي قدیمی در اوایل سده حاضر به تدریج تجربیاتی در ساماندهی بافتهاي قدیمی به اجرا درآمد. روش و چگونگی مداخله و مواجه با بافتهاي قدیمی و فرسوده بسته به زمانها و مکانهاي مختلف متفاوت بوده است. با توجه به اسناد و مدارك موجود مشخص میگردد که تا قبل از سالهاي 1300 (ه. ش) اقدامات نوسازي شهرها به صورت ارگانیک و به وسیله مردم و منطبق و سازگار با اوضاع محیط جغرافیایی به صورت متوازن صورت میگرفته است. به عبارتی شهرسازي انسان گرا، حکمفرما بوده است. روند نوسازي مراکز شهري در ادوار مختلف تاریخی نمایانگر الگوهاي مختلفی از جراحیهاي شهري- مثله کردن بافتهاي قدیمی (مداخلههاي اولیه در بافتهاي شهري و احداث خیابانهاي عمود بر هم در دورهي رضاشاه) تا نوسازي بزرگ مقیاس (1357-1320) و الگوهاي نوسازي و بهسازي در بعد از انقلاب اسلامی 1357) تا کنون) بوده است. بررسی سیاستهاي جدید نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده در ایران بیانگر دنبالهروي تأخیري از الگوهاي رها شده در دهههاي 1940 تا 1970 کشورهاي غربی در برنامههاي توسعه شهري است، منتهی با دخالت بیشتر دستگاههاي دولتی در تخریب مراکز شهري و کم توجهی به شرایط اجتماعی و اقتصادي ساکنان محلات مرکزي شهرها، در نتیجه باعث تصاحب اجباري املاك شهروندان و افزایش مقاومت ساکنان محلی شده و فرایند احیاي مراکز شهري را با چالش جدي مواجه کرده است (رهنما، .(168 :1387
ضعف مبانی نظري مدون در نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده، از ایرادات وارد بر آنها میباشد. و برخلاف کشورهاي غربی با پیشینه قوي در تدوین مبانی نظري، در کشور ما تاکنون اقدامی جدي در تدوین این نظریههاي شهرسازي انجام نشده و هر آنچه وجود دارد، یا الگوي بدلی از برخی از نظریههاي شهرسازي غربی است و یا بدون
201 فصلنامهي علمی- پژوهشی فضاي جغرافیایی، سال دوازدهم، شمارهي 37، بهار 1391
اطلاع از مبانی نظري، فقط روش تهیه طرحها تقلید شده است که ضرورت تعریف مبانی نظري جدید با رویکرد نو و با مفهومی فراگیر و همه جانبه و با تأکید بر رویکردهاي اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و بر مدیریتی یکپارچه و مشارکتی آشکار میباشد. یکی از بزرگترین مشکلات، ابهام در مفهوم »نوسازي بافت فرسوده«، برداشتهاي متعدد از آن و ماهیت پیچیده موضوع و گستردگی آن میباشد (عندلیب، .(24 :1385
آسیب شناسی سیاستهاي مداخله
از جمله سیاستهاي مداخله در بافتهاي قدیمی و فرسوده سیاست حداکثر تملک و حداقل مشارکت است که سازمانهاي مداخله گر بدون در نظر گرفتن ساکنان دست به تملک بافت بدون در نظر گرفتن آثار آن میپردازند. بهسازي و نوسازي شهري اساساً باید توسط مردم انجام شود و دستگاههاي متولی باید هدایت کننده، برنامه ریز و سازمان دهنده باشند. بستر مشارکت در تهیه طرحهاي شهري، در بسیاري از کشورها و در نوع نگرش شهروندان آمده است اما در کشور ما، با توجه به اینکه موضوع منفعل و حتی کاملاً بدبین هستند، بستر سازي فرایند مشارکت بسیار حیاتی است.
شکل شماره :1 سیاست و اقدامات حمایتی سازمان عمران و بهسازي شهري
منبع:www.Urdo.org.ir
مشارکت مردمی
امروزه موضوع مشارکت مردمی در طرحها و برنامههاي شهري، بسیار قابل توجه است و این موضوع در خصوص بافتهاي قدیمی و فرسوده که موضوع اصلی آن شناخت نیازهاي ساکنان به منظور برنامه ریزي براي ادامه زندگی
آسیبشناسی مداخلات در نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده
103
در بافت و احساس تعلق ساکنان به آن است، نسبت به پروژههاي منفرد، از اهمیت بالاتري برخوردار است (حناچی و دیگران، .(113:1386
نوسازي شهري اس ساً باید توسط مردم انجام شود و دستگاههاي متولی باید هدایت کننده، برنامه ریز و سازمان دهنده باشند.
یکی از مسایل و مشکلات طرحهاي بهسازي و نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده، مشارکت ناپذیري آنها و ناچیز انگاشتن نقش و جایگاه مالکان املاك چنین بافتهاي در فرآیند تجدید حیات است که باعث آسیبهاي اجتماعی و تأخیر در اجراي این طرحها و عدم تحقق اهداف آنها در افق زمانی پیش بینی شده است.
در رابطه با نوسازي بافتهاي فرسوده، مشارکت مردمی سهم بسزایی را در فرآیند توسعه این بافتها دارا میباشد و آگاهی از نحوه و میزان مشارکت مردمی در عمران و توسعه و به ویژه توسعه شهرى برنامه ریز را قادر خواهد ساخت تا به این پدیده به عنوان یکی از ارکان مؤثر در اجراى پیشنهادات و برنامههاي توسعه شهرى توجه خاصی داشته باشد و میزان مشارکت را برپایه روزهاى گذشته و فعلی برآورد و سهم آن را در عرصه توسعه نمایان سازد (رفیعیان و پولادي، .(5 :1387
منطقهي مورد مطالعه
محله فیض آباد یکی از قدیمیترین محلات شهر کرمانشاه و در مرکز تجاري شهر(CBD) 4 قرار گرفته است. در تقسیمات شهري کرمانشاه، در بخش مرکزي شهر در منطقه 3 و در پاره شهر مرکزي شهر واقع شده است. محدودهاي به مساحت 359190 مترمربع (قریب به %13 بافت قدیم و تاریخی 285 هکتار شهر کرمانشاه) را در برگرفته و جمعیت نزدیک به 4830 نفر را داراست؛ و با سطح مسکونی 327562 متر مربع، سطح خالص 327562 مترمربع، با تراکم ناخالص جمعیت 134/5 نفر در هکتار، تراکم خالص جمعیت آن 143 نفر در هکتار و تراکم خالص مسکونی 312 نفر در هکتار میباشد که نشان میدهد ظرفیتهاي جمعیتی آن (با توجه به آنکه جزو هسته اصلی و مرکزي شهر میباشد) هنوز خالی مانده و داراي تراکم بسیار پایینی میباشد. بنابراین ظرفیت جمعیت پذیري آن بالا میباشد و با 867 واحد مسکونی و 1393 خانوار، با بعد خانوار 3/46 نفر در واحدهاي مسکونی که در مقایسه با شهر 4/02 میباشد و با تراکم 1/6 خانوار که در مقایسه با شهر که 1/17 میباشد نسبت بالاتري را به خود اختصاص داده و به علت قدمت زیاد و بافت ارگانیک و قدیمی در دهههاي اخیر مداخلاتی در جهت معاصر سازي
4- Central Business District
401 فصلنامهي علمی- پژوهشی فضاي جغرافیایی، سال دوازدهم، شمارهي 37، بهار 1391
آن انجام گرفته شده است. طرح بهسازي و نوسازي بافت مرکزي شهر کرمانشاه، محله فیض آباد را به علت این که داراي بافت فرسودهتري در مقایسه با سایر محلات بوده، در اولویت نوسازي قرار داده است.
شکل شماره :2 موقعیت محله فیض آباد در بافت قدیم و شهر کرمانشاه
جدول شماره :1 مقایسه شاخصهاي کرمانشاه، بافت قدیم و محله فیض آباد
شاخص جمعیت تراکم تعداد بعد خانوار واحد تراکم خانوار در مساحت
محدوده ناخالص جمعیت خانوار مسکونی واحد مسکونی
کرمانشاه 794863 79/48 197458 4/02 161195 1/17 10000
بافت قدیم 33328 117 9041 3/6 6162 1/46 285
محله فیض آباد 4830 134/5 1393 3/46 867 1/62 35/91
مأخذ: بلوك آماري، طرح تفصیلی بافت قدیم، طرح بهسازي بافت مرکزي و اصلاحات نگارندگان
روند تغییر و تحولات جمعیتی محله فیض آباد
در محله فیضآباد تحولات جمعیتی بسیار بحرانی است. نرخ رشد این محله طی دوره 75-65، -0/56 و در فاصله 75 - 70، -0/58 درصد و در سال 1375 در حدود 5591 نفر بوده که با رشد -1/45 درصد در سال 1385 به حدود
آسیبشناسی مداخلات در نوسازي بافتهاي قدیمی و فرسوده
105
4830 نفر رسیده که همواره منفی بوده و سیر نزولی داشتهاست و این امر نشان دهنده روند مهاجرت مستمر و جداییگزینی اکولوژیکی برونکوچی از این محدوده است.
جدول شماره :2 روند تغییرات تعداد جمعیت، رشد جمعیت، تعداد خانوار و بعد خانوار در محله فیض آباد
سال جمعیت رشد جمعیت تعداد خانوار بعد خانوار
1365 6044 -0/56 - -
1375 5591 -0/78 1433 3/9
1385 4830 -1/45 1393 3/46
مأخذ: طرح بهسازي و نوسازي بافت مرکزي شهر کرمانشاه، بلوك آماري 1385 و اصلاحات نگارندگان
یافتهها
مداخلات انجام شده در محله فیض آباد در سال 1376 آغاز شد. به همین سبب تمامی عرصههاي که مهندسان مشاور طرح و آمایش براي اجراي طرح لازم میدانست تحت تملک قرار گرفت و شرکت مسکن سازان استان با استفاده از اعتبارات دولتی به صورت تنخواه شروع به خرید املاك واقع در طرح و تنظیم مبایعهنامه نمود.
به طور کلی اقدامات به عمل آمده به عنوان مداخله در بافت قدیم کرمانشاه (محله فیض آباد) را میتوان به سه بخش متمایز تقسیم نمود:- 1 عملیات تملک -2 عملیات تخریب و پاكسازي -3 عملیات اجرایی.
تملک
مداخلات انجام شده در جهت نوسازي محله فیض آباد با سیاست حداکثر تملک پلاكها بدون در نظر گرفتن مشارکت ساکنان دست به تملک 187 پلاك در محله زد که کل مساحت تملک شده بافت برابر 34096 مترمربع میباشد 9/50 درصد از سطح محله را پوشش میدهد که بیشتر این پلاكهاي تملک شده به صورت اراضی تخریبی و مخروبه در بافت درآمده است. این بافتهاي تملک شده که به صورت مخروبه و تخریبی درآمده، چشم انداز زشت و نامناسبی را از بافت نشان میدهد. که آسیبهاي زیادي را بر محله بر جاي گذاشته است.
