بخشی از مقاله
بررسی عوامل محیطی موثر در نوسازي بافتهاي فرسوده
شهري به منظورافزایش امنیت محلی
(نمونه موردي: بافت فرسوده محله نعمت آباد منطقه 19 تهران)
چکیده
بافتهاي فرسوده به دلیل عدم توجه و از بین رفتن حس تعلق، زمینه لازم براي آسیبهاي اجتماعی را فراهم آوردهاند. یکی از اهداف معماري بناها، حفظ ایمنی و آرامش است که از طریق گسترش امنیت کالبدي حاصل میشود. بر این اساس معماري باید محیطهاي انسان ساخت را بدانگونه طراحی کند که از ظرفیت کافی جرم خیزي برخوردار نباشند. رویکرد جلوگیري از جرایم شهري با تکیه بر طراحی محیطی 1(CPTED) زمینه لازم جهت کاهش جرایم را فراهم آورده است. محدوده نعمت آباد داراي مشکلات حاد در زمینه وقوع جرائم و گستردگی آن میباشد که وجود زمینهاي خالی و رها شده باعث تشدید این معضل شده است. در این پژوهش با استفاده از نتایج حاصل از پرسشنامه که توسط ساکنین تکمیل گردیده، سعی بر این است تا ضمن شناسایی مکانهاي داراي معضل عوامل محیطی موثر بر ایجاد این مکانها شناسایی و راهکارهاي طراحی محیط ارائه شود.
واژه هاي کلیدي
بافت فرسوده، امنیت، جلوگیري از جرایم شهري، نعمت آباد- تهران
مقدمه
امروزه بر این نکته اتفاق نظر وجود دارد که پدیده جرم و آسیبهاي اجتماعی (انحراف) جزء لاینفک یک جامعه میباشـد. در کنـار این مساله گسترش روز افزون جرائم شهري و تاثیر غیر قابل انکار محیطهاي مصنوع بر این مـساله ارائـه راهکارهـاي مبتنـی بـر طراحی شهري مناسب و فضاهاي امن یکی از ضرورت هاي ساماندهی و طراحی بافتهاي شهري میباشد بافتهاي فرسـوده بـه علت ویژگیهاي خاص خود از نظر فعالیتی و کالبدي بـستري مناسـب را بـراي رشـد و شـکلگیـري مکـانهـاي جـرم خیـز دارا میباشد که در این پژوهش به این عوامل و راهکارهاي موثر جلوگیري از آن پرداخته شده بدین صورت که ابتدا به عوامل بروز این نوع رفتارها در مکان رفتارهاي شهري پرداخته شده و عوامل محیطی موثر بر کاهش آنها بررسـی مـیشـود. زوکـین در کتـاب فرهنگ شهرها میگوید: ” فضاهاي شهري به اندازة کافی براي مردم امن نیستند، تا آن ها در خلق فرهنگ عمومی مـشارکت داشته باشند..(Zukin, 1995,38) “ ماحصل این امر، وضع مجازاتهاي شدیدتر در رابطه با جرایم شهري و یا خصوصی سازي و نظامیگري در فضاهاي عمومی شهر است که نتیجه هر سه حالت فوق از بین رفتن عرصـه عمـومی اسـت. عرصـه عمـومی مطابق با نظریات هابرماس و آرنت نظریه پردازان آن، با مفهوم دسترسی پذیري بی قید و شرط براي همگان تعریف میشود و موضوعی است که در این پژوهش اثرات مخرب جرم و خشونت بر آن بررسی میگردد. اگر چه هنگام تعریف عرصـه عمـومی آن را دسترسی پذیر براي همه تعریف میکنیم، ولیکن برخی از محیطها به صورت تعمدي و یا غیرتعمـدي دسترسـی پـذیري کمتري براي بخشی از جامعه دارند. محدودیت در دسترسی اغلب به صورت نمایش قدرت از طریق کنترل فضا و دست یافتن به آن نشان داده میشود که چه از سوي بزهکاران باشد و چه از سوي کسانی که میخواهند فضا را کنتـرل کننـد تـا احـساس امنیت بیشتري بیابند، نتیجه یکسان است و آن از بین رفتن دسترسی بی قید و شرط به فضاي عمومی است کـه نـامش نیـز بیانگر تعلق آن به عموم و همگان است. ترس از بزه دیده واقع شدن یکی از مهمترین عوامل خلق فضاي شهري امروز اسـت.
الین میگوید ”:اگر مردم فضایی را به دلیل عدم راحتی یا ترس استفاده نکنند، عرصه عمومی از بین رفته است(. (Ellin, 1997
لذا آن چه این مقاله بدان میپردازد، تاثیر جرم و خشونت به عنوان یکی از موانع حـضور مـردم در فـضاي شـهري در نتیجـه احساس عدم امنیت است.
مبانی و مفاهیم نظري
بافتهاي فرسوده شهري به دلیل عدم توجه به الزامات کالبدي، اقتصادي، اجتماعی با از بین رفتن حس تعلق در ایـن بافـتهـا، زمینههاي لازم براي آسیبهاي اجتماعی را فراهم آوردهاند. یکی از اهداف اساسی در معماري بناهاي مسکونی یـا تجـاري، حفـظ
"ایمنی و آرامش" است که از طریق گسترش"دسترسی پذیري" و "امنیت" کالبدي حاصل میشود. بر این اساس معمـاري بایـد محیطهاي انسان ساخت شهري را بدان گونه طراحی کند که از پتانسیل کافی براي جرم خیزي برخوردار نباشند. این امر میرساند که از طریق "طراحی" میتوان، امنیت و "قلمروهاي روانشناختی ـ انسانی" را در حوزه قلمروهاي شخصیتی فراهم کرد.
الف)دسترسی پذیري: کار سه گونه دسترسی پذیري را به شکل زیر توضیح میدهد:
الف) دسترسی پذیري کالبدي: چنانچه انسان بتواند وارد فضایی شود، آن فضا واجد دسترسی پذیري کالبدي دانـسته مـیشـود، فارغ از این که بتواند درون آن را ببیند یا نه؛ ب) دسترسی پذیري بصري: هنگامی حاصل میشود که مردم بتوانند فضا را پیش از آنکـه بـدان وارد شـوند ببیننـد، در مـورد
راحتی، جذاب بودن فضا و ایمنی آن قضاوت کنند؛ و
ج) دسترسی پذیري نمادین: نمادها میتوانند محرك یا غیرمحرك باشند و فرد را براي ورود به فضایی ترغیب یا تهدید کننـد.
براي مثال، حضور افراد با ظواهر مختلف میتواند جذاب و یا دفع کننده باشد این مورد از دسترسی پذیري به صورت مستقیم با احساس امنیت و ترس از مورد خشونت قرار گرفتن در ارتباط است.
ب) امنیت: مفهوم امنیت به دفاع یا حفاظت از خود، خانواده، دوستان و اموال بر میگردد. مفهوم امنیت در فضاي شـهري از یک سو با جرم و از سوي دیگر با مفهوم بزه دیده و ترس از بزه دیده واقع شدن، ارتباط پیدا میکند. همچنین میبایست میان ترس و خطر، یا احساس امنیت کردن و در امان بودن تفاوت قائل شد. از نظر علمی درك اثرات جرم، یعنی ترس از وقوع جرم به اندازة خود آن، یعنی خطرهاي آماري حاصل از وقوع جرم اهمیت دارد. واکنش نسبت به ترس از قربانی شدن، باعث میشود که بسیاري از مردم، از خطرات دوري کنند یا حداقل میزان در معرض خطر قرار گرفتن شان را کاهش دهنـد، کـه ایـن خـود مـیتوانـد منجـر بـه عـدم حـضور مـردم نـه تنهـا در یـک مکـان خـاص بلکـه در بیـشتر فـضاهاي عمـومی شـود
ج)انسان و امنیت: حضور فعال مردم در شهر، از عوامل افزایش امنیت در فضاي شهري است. تسلط و دیدن فضا و دیده شدن توسط مردم موجب ایجاد حس ایمنی است. چرا که تجمع گروهی از مردم، محیطی امن ایجاد میکند که موجب عدم ترغیب به جرم و جنایـت میشود. فضاهایی داراي کیفیت بالا هستند که وسیعترین دامنه فعالیتهاي پیاده را امکانپذیر میکنند. حذف ترافیک به افراد پیاده امکان حرکت بدون مانع، امنیت و آسایش و آزادي برقراري ارتباط را میدهد. نهایتاً حذف کاربريهاي زماندار و اداري از بدنه بلافـصل فـضا و همچنین ایجاد واحدهاي مسکونی در طبقات بدنه مسیر نه تنها به سرزندگی آن کمک میکند بلکه باعث امنیت بیـشتر مـسیر و امکـان نظارت فضا در طول شبانهروز نیز میشود (پاکزاد،.(1385 احساس انسان در فضا وابـسته بـه قلمـرو یـا فـضاهایی اسـت کـه بـه او تجربـه
حس امنیت میدهد و این گونه نواحی بر رفتار انسان اثر میگذارند و در نتیجه انسان بر انواع فضاهایی که احساس مختلفی را از قلمرو در او ایجاد کند رفتار خاصی را بروز میدهد. این قلمروها از دید ادوارد هال بـه 4 دسـته صـمیمی، خـصوصی، اجتمـاعی و عمـومی تقـسیم میشوند بطوري که مرز بین این حوزه ها مشخص نبوده و در فرهنگهاي مختلف در هر درجهبندي، طیفی از دور تا نزدیک وجـود دارد.
میان اندازه فضا و قلمرو ادراکی آن همبستگی وجود دارد بطوري که فضاي کوچکتر امنیت و صمیمیت بیـشتري و نیـز میـل بـه تعامـل اجتماعی قويتري را خواهد داشت و در فضاهاي وسیع احساس بدون حفاظ بودن و در نتیجه ناامنی وجود دارد. احساس محصوریت نیـز در فضا اساساً بر رابطه چشم ناظر از ارتفاع بدنه محصورکننده فضا استوار است. هدف از مطرح شدن محصوریت و سهم آن در حس مکان توجه به مقیاس انسانی در شهرها میباشد. اولین ضامن شکلگیري رابطه اجتماعی امنیت است. به وفور تجربه شده است که صرفاً فـرم فیزیکی نمیتواند عامل شکلگیري روابط اجتماعی شود همان طور که جان لنگ مینویسد »طرح محیط به هر شکل که باشد اگر تمایلی پنهان یا آشکار براي تعامل اجتماعی (ادراك جمعی از فضا) وجود نداشته باشد در قرارگاهها، رفتاري صـورت نمـیگیـرد. یکـی از اصـول فضاهاي قابل دفاع اسکارنیومن (1972) نظریه تعریف و حفاظت مرزهاي یک محیط بود، جلوي غریبهها را گرفتن و بدین ترتیب از خطر جنایت محفوظ ماندن (مدنی پور ،.(1384 این کار با این که در جلوگیري از جنایت مـؤثر بـوده اسـت امـا بـه طـور بـالقوه مـیتوانـد از هـم جداسازيهاي اجتماعی و انحصارها را افزایش دهد. به بیان دیگر اصل ایمنی و سـر زنـدگی شـهري، محـصول از شـیوة تولیـد ایـن دو مجموعه روابط فضاست. غریبهها حذف نمیشوند بلکه کنترل میشوند. همان طور که جین جیکوبز سالها قبل بـه آن اشـاره کـرد کـه
»ورود کنترل شده غریبهها و تماس مستقیم آنها با ساکنان است که پدید آورندة ایمنی شهر است.« محیط جداسازي شده موجب کاهش امکان تحرك و دسترسی در فضاي شهري میشود، گزینههاي مجاز براي انتخاب مسیرها کمتر است و دموکراسـی کمتـري دارد. مـدل قدیمی پیشگیري از جرم در جدول 2 آورده شده است.
توجه به مدل پیشگیري از جرم (جدول (2 نشان می دهد که دید غالب در گذشته مبتنی بر برخورد بعد از وقوع جرم بوده و بیشتر شکل تنبیهی و اصلاح و مراقبت داشته است که به علت ایجاد برخی شرایط معمولا موفقیت آمیز نبوده و به تکرار این جرائم منجر می شده است، لیکن در مدل جدید که در جدول 3 آورده شده است بحث پیشگیري و نظارت قبل از وقـوع جـرم مطـرح مـیشـود وسعی بر این است تا حد ممکن عوامل بروز جرم کم شده و پتانسیلهاي محیطی ایجاد این رفتارها کنترل شود که این روش هـم از طریق فیزیکی (طراحی محیط) و هم از طریق فعالیتهاي اجتماعی، فرهنگی و نظارتی انجام میشود.
عوامل موثر بر کاهش جرائم شهري
پاركهایی کـه زمـانی نقطـه امنـی بـراي آسـایش شـهروندان بـودهانـد، هـم اکنـون بـه مکـانهـاي خطـر تبـدیل شـدهانـد، بــه صــورتی کــه حتــی در بعــضی منــاطق و کــشورها مــردم از تــرس جنایــت، افــزایش پــاركهــا را تــشویق نمــیکننــد
(Wekerle,etal. 1995,127) بر اساس نوع برخورد با مسئله نگرشهاي مختلفی در دنیا مطرح شـده اسـت کـه مهمتـرین آنهـا در جدول 4 نشان داده شده است، با توجه به این جدول میتوان در یافت که در برخورد با این قضیه طیف وسیعی از انواع رویکرد هـا، از برخوردهاي سخت تا فعالیتهاي نامحسوس و نرم افزاري را شامل میشود.
امروزه، طراحی شهري دیگر فقط طراحی شهر نیست ، بلکه بکارگیري مسائل اجتماعی – فرهنگی فضاهاي عمـومی شـهري در شیوه طراحی میباشد بنابراین موضوع علم منظر و محوطهسازي مراکز شهري مطرح شده است. مرکز شهري جایی است که دیگر قاعدتاً محدودیتی براي ورود استفادهکنندگان وجود ندارد. در دیگر فضاهاي عمومی هر کـدام ضـوابطی بـراي ورود وجـود دارد. در حالی که در مراکز شهري بدون اینکه سن، جنس، نژاد و طبقه محدودیتی ایجاد کند، کلیه مـردم حـق اسـتفاده از فـضا را داشـته، بر روي یکدیگر اثر میگذارند و از یکدیگر اثر میگیرند، مکانی که براي برخوردهاي اجتماعی، بنابراین چنانچه این فضاها نـا امـن گردند و یا اینکه تصور نا امنی آنها برود، کسانی که از امکانات بیشتري برخوردارند، روبه سوي دیگر مـشغولیات خـود بـرده و ایـن فضا ها را ترك میکنند و محیط براي آنان که ماندهاند و امکان دیگري نداشتهاند ، آلوده تر میگردد. فضاهاي عمومی و بـاز بایـد محل تجمع مردم و ایجاد فرهنگ عمومی گردند، بنابراین باید عـاري از جنایـت و تـرس باشـند. در توکیـو پلـیس تحـت عنـوان "نهضت شهر بدون جرم" طراحی ساختمانهاي پیشنهادي را به منظور کاهش زاویههاي جرم خیزي بـا آنهـا مـورد بررسـی قـرار میدهد و محلهها همراه با الگوي "خیابانهاي با الگوي ممانعت از جرم" با استفاده از برقـراري فعالیـتهـاي مثبـت در محـلات، تلفنهاي عمومی، زنگهاي خطر، روشـنایی و اسـتفاده از علائـم بـه گونـهاي طراحـی شـدهانـد کـه در بـسیاري از تحقیقـات و دستورالعملهاي اجرایی سال 1983 چهل و چهار درصد کاهش جرم را نشان دادهاند (گومز بواندیا ،309،.(1379 هشدار بـه شـهروندان در بارة اماکن خطرناك و قربانیان احتمالی از طریق رسانههاي عمومی تشویق شده است. این هشدار هم به منظور رفـع تکلیـف از مسئولین تلقی میشود .
نعمتآباد ( به عنوان یک نمونه موردي)
محله نعمت آباد در ناحیه 3 شهرداري منطقه 19 واقع میباشد و به علت موقعیت خاص مکانی که در منتهی الیه محدوده شهري تهران است داراي شرایط ویژهاي از نظر پراکنش زمینهاي رهـا شـده و باغـات مـیباشـد. ایـن محلـه از شـمال توسـط بزرگـراه آیت ا... سعیدي از شرق توسط خیابان نور و از غرب به وسیله خیابان سهیل محدود شده است. این منطقه تا پیش از سـال 1343 و
