بخشی از مقاله
مقدمه
ژئومورفولوژی عبارت است از مطالعهی سیستماتیک و بینرشتهایلندفرمها و مناظر آنها و نیز شناسایی فرایندهای درونی و بیرونی کره زمین که اشکال را خلق کرده و آنها را تغییر میدهد تعریف نمود.[4] این رشته شامل مطالعه تمامی چشم اندزهای ژئومورفیک مانند لندفرمهای خشکی،جزایر،بستر دریا و اقیانوسها،رودخانهها،سواحل،یخچالها و ... رادر برمیگیرد
یکی از بخشهای مطالعاتی در ژئو مورفولوژی،مطالعات ژئومورفولوژی ساحلی است که بافرم،منشأوتوسعه از ویژگیهای دریا و خشکی،سروکاردارد. طول ساحل باید برای عملیات نیروهای آبی و خاکی که معمولاً در حد یک گردان زمینی هستند، مناسب باشد.
مقاله حاضر به بررسی نقش ویژگیهای ژئومورفولوژیکی نواحی ساحلی استان خوزستان تا شعاع 100 کیلومتری از خط مرزی در امر تأمین امنیت پایدار و نیز عملیات نظامی احتمالی میپردازد. در این تحقیق بهمنظور درک قابلیتها و محدودیتهای پدیدهها و عوارض ژئومورفولوژی در امور دفاعی و امنیتی از مدل تحلیلی SWOT استفادهشده است.
در این تحلیل سواحل خوزستان ازنظر تنگناها و مقدورات دفاعی و امنیتی در مقابل جبهه متجاوزین به 3 واحد ژئومورفولوژی کوهستان، تپهماهور و کمعمق دریایی افراز گردیده که اجزای واحد ارضی کوهستان شامل، تاقدیس رگ سفید در شمال شرق شهرستان هندیجان محدودشده است. این لند فرم به علت داشتن شیب بالای 20 درصد حرکت ادوات چرخدار و شنی دار را در این منطقه با مشکل مواجه میکند. لند فرم تپهماهور در استان خوزستان، در دامنههای شمالی تاقدیس رگ سفید مشاهده میشود. دشتسرهای کوهرفتی، بیشتر بین طبقات با شیب5 تا 8 درصد رخنمون دارند.
این نوع لند فرمها وسیعترین لند فرمهای ژئومورفولوژی واحد تپهماهور در منطقه ساحلی استان خوزستان به شمار میروند. لند فرم کانال و بستر رودخانه در دشت خوزستان، شامل کانال رودخانه کارون، بهمنشیر، جراحی و زهره هستند. سواحل خوزستان به علت شیب کم آن قابلاستفاده برای عملیات آبیخاکی نیست، لذا متعرض تمام تلاش خود را در خور موسی و اروندرود معطوف خواهد داشت. در این مقاله سعی بر آن شده است که ویژگیهای ژئومورفولوژی سواحل استان خوزستان و تأثیر آن بر عملیات نظامی با بررسی بزرگترین عملیات آبی - خاکی قرن حاضر یعنی عملیات والفجر 8 را با کمک مدل تحلیلی - SWOT - توضیح دهد.
چکیده
سواحل ایدئال سواحلی هستند که آبهای نزدیک ساحل برای تردد کشتی به حد کافی عمیق باشند، برای دسترسی نهایی به این سواحل باید آبراهها عاری از هرگونه پشته ماسهای، جزایر مرجانی، سکوی دریایی و . . . باشند، شیب ساحل طوری باشد که کشتیها و قایقهای آبیخاکی بتوانند پس از آمدن به خشکی، سربازان و محمولهها را در نزدیکترین خط مد پیاده نمایند، بستر و ساحل استحکام کافی برای حرکت وسیله نقلیه چرخدار و شنیدار را داشته باشند، در خشکی باید راههای خروجی متعدد با ظرفیت ترابری زیادی از ساحل به اولین اهداف نظامی، وجود داشته باشد.
در سواحل ماسهای و مسطح، شیبراههایی دسترسی به دریا ملایم است ولی سواحل صخرهای شیب تندی دارند. سواحل مسطحی که ماسه خشک و لغزان دارند، برای حرکت کامیون مناسب نیستند. سواحل با سنگریزه و قلوهسنگ برای ترابری خودروهایی با بار سنگین مشکلی ندارند. وسایل جنگی در سواحل گلی فرو میروند. دشتهای ساحلی وسیع برای تحرک نیروها مناسب هستند. شناسایی منطقه صرفاً زمانی امکانپذیر است که قبل از تأیید طرح پیاده شدن در ساحل از سوی فرماندهان آبی - خاکی، از ویژگیهای دقیق ساحل، راههای مواصلاتی و خروجیها مطلع باشیم.
دراین ارتباط لزوم شناسایی ساختار ژئومورفولوژی دریایی که ساحل بخشی از آن است در ایجاد امنیت مرزهای آبی و دریایی امری اجتنابناپذیر است. نیروهای نظامی جمهوری اسلامی ایران با استفاده بهینه از دانش ژئومورولوژی نظامی اقدام به انجام بزرگترین عملیات آبی- خاکی قرن اخیر یعنی عملیات والفجر 8نمودند.
در این مقاله سعی شده است که اهمیت واقعی ژئومورفولوژی نظامی در عملیات نظامی تشریح شده تا نیروهای نظامی با همکاری دانشگاهها نسبت به آموزش دانشجویان نظامی در رشتههای ژئومورفولوژی و گرایشهای نزدیک به این رشته اقدام نمایند تا بتوانند بامطالعه میدانی و بررسی دقیق ژئومورفولوژی نظامی مناطق توسط افراد نظامی تحصیلکرده در این رشته نسبت به تهیه کتب و نقشههای دقیق موردنیازبرای طرح های عملیاتی اقدام نمایند.
روش تحقیق:
در این مقاله تلاش شده است با استفاده از منابع مختلف ژئومورفولوژی و جغرافیای نظامی و جستجو درمنابع کتابخانه ای و پایگاه های اینترنتی، 30نوع لند فرم ژئومورفولوژی ساحلی که در 3 واحد ژئومورفولوژی کوهستان،تپه ماهور و کمعمق دریایی طبقهبندیشدهانددر سواحل خوزستان شناسایی و در ادامه با استناد از اطلاعات گردآوریشدهبا کمک مدل تحلیلی SWOTقابلیتها و محدودیت ای ژئومورفولوژی ساحلی این محدوده در عملیات نظامی موردبحث و بررسی مختصر قرارگرفته است.
مبانی نظری
-1-3 جایگاه مطالعات ژئومورفولوژی در آمایش دفاعی و مدیریت نظامی
با توجه به این موضوع که فعالیتهای نظامی در سطح زمینی صورت میگیرد که مطالعهی تغییرات و تحولات آن،موضوع دانش ژئومورفولوژی است،بنابراین اهمیت این دانش و ارتباط تنگاتنگ آن با استراتژی نظامی روشن میشود. اساساً اجرای عملیات نظامی،چه بهطور مستقیم و چه غیرمستقیم،تحت تأثیر پدیدهای ژئومورفولوژیک است.
بهطور کلی محورهای اصلی مطالعات ژئومورفیک در مسائل نظامی را میتوان در موارد زیر موردتوجه قرارداد:[
- ناحیه بندی ژئومورفولوژیک از دیدگاه نظامی،بهعنوان مهمترین عامل محیطی؛
- اتخاذ سیاستهای نظامی در ارتباط با ویژگیهای مورفولوژیک هر ناحیه؛
- تجهیز نیروها به ادواتی که سازگار با مورفولوژی هر یک از نواحی هستند؛
- اتخاذ سیاستهای دفاعی و تهاجمی مناسب در ارتباط با مورفولوژی در هر ناحیه؛
- برنامهریزی کارآمد بهمنظور سهولت تردد نیروها وتجهیزات و سهولت دسترسی به نقاط حملونقل؛
- درجهبندی و پهنهبندی حساسیت نقاط از دیدگاه نظامی و تعین سلسلهمراتب آن؛ به عنوان مثال،خصوصیات ژئومورفولوژیک در یک ناحیه،در ساخت خودروها و تانکهای آبی-خاکی نمود عینی دارد که در مقابل محدودیتها و قابلیتهای ژئومورفولوژیک واکنش نشان میدهند و ضروری است به کارکردهای آن توجهات اساسی شود.یا اینکه توجه به جنس بستر رودخانهها در حرکت این تجهیزات ، عامل مهمی در استراتژیها و عملیات نظامی در کنارههایرودخانهها است.
دراین ارتباط یکی از راهبردهای مورداستفاده در شناخت و سهم بیشتر مطالعات ژئومورفولوژی در آمایش دفاعی و مدیریت نظامی تهیهی نقشههای ژئومورفولوژی است. از آنجا که نقشههای ژئومورفولوژی، اطلاعات توپوگرافی، لیتولوژی و مورفولوژی را بهصورت یکجا در خود دارند، بنابراین بهترین وسیله برای مطالعات زیربنایی در طراحی عملیات ای نظامی به شمار میآیند
نقشههای ژئومورفولوژی تمام اطلاعات و جزئیات مربوط به عوارض سطح زمین و ویژگیهای آنها را در اختیار طراحان عملیات نظامی قرار میدهند و برای فرماندهان نظامی در کنترل میدان های جنگ و درک چگونگی چشم انداز عملیات نقش تأثیرگذاری دارند.
جایگاه مطالعات ساحل در عملیات آبی - خاکی
در بررسیهای نظامی ، سواحل صخرهای،سواحل سنگلاخی،سواحل ماسهای... سواحل پست و همچنین سواحل جزایر باید مدنظر باشد. سواحل حدفاصل بین دریا و خشکی هستند. باید چگونگی شکلگیری خطوط ساحلی مشخص گردد،آیا دریا به طرف ساحل پیشروی مینماید یا اینکه پسروی میکند؟ که هرکدام مسائل خاص خود را دارد و بایستی تأسیسات ساحلی از قبیل لنگرگاهها جهت باراندازی کشتیها و یا توقف ناوشکنها و یا قایقهای کوچک باید با وضعیت سواحل هماهنگی داشته باشند.یا اینکه ساحل در معرض هجوم ماسهها قرار دارد، این ماسهها میتوانند به بندرها و تأسیسات نظامی و صنعتی موجود در بندرها هجوم آورده و مشکلاتی ببار آورد.
در پارهای از موارد زمین لغزشهایی در سواحل پدید میآید که برروی مراکز و تأسیسات مختلف نظامی و صنعتی و پناهگاههای نظامی واقع در سواحل اثرات زیانآوری بجا میگذارد. و در مواردی دیگر نیز پرتگاههایی در سواحل وجود دارد که بارگیری و لنگراندازی کشتیها،سوار کردن نیروها یا دیگر ادوات نظامی به ناوشکنها را دچار مشکل میکند.
یافتههای تحقیق ساختمان زمینشناسی خوزستان بهعنوانمهمترین بخش حاشیه شمالی خلیجفارس
سرزمین خوزستان از لحاظ زمینشناسی ساختمانی جزء واحد زاگرس چین نخورده است. اما از لحاظ زمین ساخت صفحهای، قسمتی از صفحه عربستان محسوب میشود
بنابراین تکامل زمینشناسی آن در ارتباط با فرورفتگی بزرگ حوضه ژئوسنکلینالی زاگرس بوده است. از ویژگیهای آن وجود رسوبهای تقریباً سالم مانده از پالئوزوئیک تا سنوزوئیک و همچنین فقدان آتشفشانهای سنوزوئیک است که تعلق آن را به حوضه زاگرس به اثبات میرساند. این بخش از حوزه زاگرس برخلاف بخشهای شدیداً چین خورده آن، توپوگرافی هموار پیدا کرده و به آن زاگرس چین نخورده گفته میشود..
از ویژگیهای دیگر سرزمین خوزستان،تشکیل چینهای ملایم روند شمالی- جنوبی در نهشتههای قدیمی مانند رسوبهای پالئوزوئیک و مزوزوئیک آن است .
کنارههای خوزستان در بخش شمالی بسیار کمعمق و در طول چند ده کیلومتر از حداکثر 10 متر تجاوز نمیکند.[
کمی عمق خلیجفارس در سواحل خوزستان یکی از عوامل مؤثر در توسعه این جلگه بوده است. عمق خلیجفارس در منطقه ساحلی بین 18 تا 20 متر و در ساحل خوزستان تا مسافت زیادی کمتر از 10 متر است..در حال حاضر نیز گاهی تراکم آبرفتها آنچنان کف خلیجفارس را درسواحل بالا آورده که بهطور طبیعی جز به وسیله قایقهای کوچک امکان دسترسی به ساحل از طریق خلیجفارس وجود ندارد.
ژئومورفولوژی ساختمانی سواحل خوزستان
در این مقاله 30نوع لندفرم ژئومورفولوژی ساحلی که در 3 واحد ژئومورفولوژی کوهستان،تپه ماهور و کمعمق دریایی طبقهبندی شدهاند در سواحل خوزستان بررسی میگردند تا نقش آنها در انجام عملیات آبیخاکی بررسی شود.
لند فرمهای واحد ژئومورفولوژی کوهستان
لند فرم کوهستان متشکل از رخنمونهای سنگی متراکم با حداقل پوشش خاک بوده ،که از طبقات شیب بیش از 20 درصد تشکیلشدهاند.این لند فرمها منطبق برسازندهای سخت زمینشناسی منطقه ساحلی کشور بوده و بهصورت ارتفاعات کوهستانی در تاقدیسها و قلل رخنمون یافتهاند. شبکه آبراههها در این لند فرمها بیشتر به شکل شاخه درختی هستند. در منطقه ساحلی استان خوزستان، تاقدیس رگ سفید در شمال شرق شهرستان هندیجان محدودشده است.
سازندهای میشان،آغاجاری،گچساران و بختیاری مجموعه اجزای تشکیلدهنده این لندفرم هستند. لندفرم حرکت تودهای ، لندفرم گنبد نمکی ، سواحل بالاآمده ، دماغهها ، صخرهها و پرتگاههای ساحلی ، ازلندفرم های واحد کوهستان هستند که در سواحل خوزستان دیده نشده است. همه این لند فرمها به علت داشتن شیب بالای 20درصد حرکت خودروهای چرخدار و شنی دار را در عملیات نظامی در این مناطق با مشکل مواجه میکند
لندفرمهای واحد ژئومورفولوژی تپهماهور:
مخروطه افکنه ها یا بادبزنهای آبرفتی،از لندفرمهای شاخص واحد تپه ماهور به شمار میروند وعمدتاً منطبق بر واحدهای چینهشناسی سخت نشده زمین شناسی بوده که در طبقات شیب 5 تا 20 درصد رخنمون دارند. آبرفتهای درشتدانه با زمینه ریزدانه، اجزای تشکیل دهنده آنها میباشند؛ آبراههها بر روی این لند فرمها،بیشتر از نوع مستقیم و با بستری پرشیب هستند.
مخروطه افکن ها در منطقه ساحلی استان خوزستان، در دامنههای تاقدیس رگ سفید رخنمون دارند. هزاردره یا بد لند،واحدهای چینه - شناسی مارونی دوره میوسن و میوپلیوسن، در مناطق ساحلی کشور، بیشتر در طبقات شیب 5 تا 20 درصد رخنمون دارند؛ سنگشناسی این واحدها شرایط فرسایشی، منجر به تشکیل این لند فرم شده است. شبکه آبراههها در سطح هزار دره، متراکم،تا اندازهای موازی و بهصورت فرسایش شیاری است. این لند فرم در استان خوزستان،در دامنههای شمالی تاقدیس رگ سفید مشاهده میشود.
مارن های سازند میشان در این محل و فرسایشپذیری شدید آنها منجر به تشکیل این لند فرم شده است. دشتسرهای کوهرفتی، بیشتر بین حدفاصل وادهای تپه ماهورها و دشت و بین طبقات 5 تا 8 درصد رخنمون دارند. این نوع لند فرمها وسیعترین لند فرمهای ژئومورفولوژی واحد تپهماهور در منطقه ساحلی استان خوزستان به شمار میروند کهتقریباً بخش اصلی دامنههای جنوبی تاقدیس رگ سفید را پوشش میدهند. محل رخنمونهای دشتسرهای کوه رفتی،عمدتاً منطبق بر گسترش واحد چینهشناسی کواترنری است. رخنمونی از لند فرم تلماسه در سواحل استان خوزستان دیده نشده است
لند فرمهای محیط رودخانه در دشتهای ساحلی:
کانال و بستر رودخانه،یکی از لند فرمهای اصلی محیط رودخانه در دشتهای ساحلی،کانال و بستر رودخانه است.کانال رودخانه ممکن است دارای اشکال مستقیم، بریده بریده، پیچانرود و گیسویی باشد؛ در نقشههای لند فرم ساحلی،تمامی این اشکال بانام بستر و کانال رودخانه نامگذاری میشوند.کانال رودخانه در دشتهای ساحلی ،بیشتر به شکل پیچانرود بوده،مراحل بلوغ تا پیری چرخه فرسایشی خود را طی میکنند؛ غالب رودخانههای یادشده، دارای نسبت عرض به عمق،بالغبر 20 متر بوده و شامل بسترهای بسیار کم شیب و متشکل از رسوبات ریزدانه هستند. این لند فرمها در دشت خوزستان،غالباً دارای اشکال پیچانرودی بسیار پیشرفته است . کانال رودخانه کارون، بهمنشیر، جراحی و زهره در این استان، از این نوع هستند
مطالعات نشان داده تعداد حلقههای پیچانرود رودخانه زهره، بین سالهای 1346 تا 1372 از 43 به 48 حلقه افزایش پیداکرده است.همچنین ضریب خمیدگی از 3/59 به 3/06 کاهشیافته است. رودخانه زهره در رده رودخانههای پیچانرود بیشازحد توسعهیافته، قرار میگیرد.
پادگانه رودخانه، پادگانه یا تراس رودخانه، از لند فرمهای محیط رودخانهای واحد دشت بوده و پیرامون غالب کانالهای رودخانه گسترش دارد. بیشتر کانالهای پیچانرود، دارای بازه وسیعی از پادگانهها و تراسهای آبرفتیاند. این لند فرمها در منطقه ساحلی استان خوزستان،غالباً پیرامون رودخانه زهره گسترش درد. پیچانرود رهاشده، بخشی از کانال رودخانه،که براثر افزایش ضریب خمیدگی و قطع شدن حلقه پیچانرود از کانال اصلی جداشده، پیچانرود رها شده نامیده میشود.
این لند فرم واحد دشت،عموماً در دشتهای ساحلی بسیار کم شیب و پیرامون کانالهای پیچانرود دیده میشود. این لند فرمها در استان خوزستان، به تعداد چشمگیری در اطراف رودخانه کارون، جراحی بهویژه زهره دیده میشود. روند تغییرات ضریب خمیدگی در رودخانههای یادشده به شکلی است که این رودخانهها در چندین مرحله، مسیر خود را به سمت دریا کوتاه کرده و حلقههای پیچانرود، قطع و رها شده اند.
دشت سیلابی، لند فرم دشت سیلابی، خارجی ترین لند فرم ژئومورفولوژی زیر واحد رودخانه در محیط و واحد دشت محسوب میشود که در طبقات شیب زیر یک درصد رخنمون دارد؛ اجزای آن از رسوبات ریزدانه سیلتی و رسی تشکیل شده است. در منطقه ساحلی استان خوزستان، در طبقات شیب ./.1 رخنمون دارد. بخش غربی رودخانه زهره، غرب خور موسی و خور دورق، به این لند فرم اختصاص دارد.
وجود رودخانههای پر آب کشور، در این منطقه و سیلابهای پرحجم فصلی باعث شده که این لند فرم، وسیعترین لند فرم ژئومورفولوژی ساحلی استان خوزستان محسوب شود. مصب:
لند فرم مصب،در محل اتصال آبراهههای دائمی و فصلی به دریا واقع شده است. درههای مغروق رودخانه مهمترین محل رخنمون لند فرم مصب به شمار میرود. این لند فرم در استان خوزستان، منطبق برقسمت شمالی خورموسی و محدوده بندرهای ماهشهر و بندر امام، و نیز بین مصب رودخانه بهمنشیر تا اروند است. خور: به محلهایی اطلاق میشود که بهصورت جزر و مدی، آب دریا در فرورفتگیهای خشکی پیشروی داشته است. هرچند واحد ژئومورفولوژی اصلی خور، واحد دشت بوده، اما در برخی تپه ماهورها و ارتفاعات منتهی به دریا، خورهای ساختمانی تشکیل شدهاند
. خور موسی، قوبان، ملح، سلج و گوبرین نمونههایی از رخنمون لند فرم خور در استان خوزستان است. خلیج کوچک: فرورفتگیهای ساختمانی و خلیجهای محصور بین دماغه، تحت عنوان خلیجهای کوچک ردهبندیشدهاند. لند فرم خلیج کوچک، در منطقه ساحلی استان خوزستان،63663 هکتار مساحت داشته و 4/93درصد از نقشه لند فرم ساحلی استان را پوشش داده است. جزایر، خشکیهای محصور در دریا بوده که براثر رسوبگذاری واکثراً به علت بالا آمادگی سازندهای زمینشناسی یا گنبدهای نمکی به وجود میآیند. در نقشههای لند فرم ساحلی، جزایری که بر اثر رسوبگذاری تشکیلشده، در غالب جزایر سدی ردهبندیشده و انواع دیگر،تحت عنوان کلی جزایر،ترسیم و نشان داده شدهاند.
در مناطق ساحلی استان خوزستان، منطبق بر جزایر جزر و مدی است که در بخشهایی از خور موسی رخنمون یافتهاند. این جزایر،کاملاً رسوبی بوده و بخشهای زیادی از آنها روزانه با جزرو مد مغروق میشوند، ولی قدرت جریانهای جزرومدی به حدی نیست که موجب فرسایش کامل آنها شود. پهنه جزرو مدی، از جمله ریختگونههای واحد دشت به شمار میرود که ازلحاظ گسترش مکانی، در ارتباط مستقیم با دریا بوده یا در پشت سدهای ماسهای در خشکی و یا بخشهای خارجی دلتاها و بخش اصلی پیرامون کانالهای جزرو مدی و خورها، قرار دارد.
پهنههای جزرو مدی، در سواحل جنوبی کشور، روزانه دوبار با آب دریا مغروق میشوند و ابعاد آن طی زمان، دچار تغییر میشود. این پهنهها، از بالادست با لندفرمهای مختلف واحد دشت و حتی واحدهای دیگر، در ارتباط میباشند.بالاترین جزرومد در ایران متعلق به ایستگاه بندر امام خمینی و برابر 5/5 متر درکشند حداکثری است. روزانه دوبار، بخشهای وسیعی از دشت ساحلی استان خوزستان،تحت تأثیر جزرو مد مغروق میشود. مجموعه اراضی ساحلی دلتای کارون و بهمنشیر، همچنین بخشهایی از دشت جنوب شرقی آبادان، از جمله مناطقی هستند که دارای لند فرم پهنه جزرو مدی هستند. کولاب ، دریاکنار، زبانه ماسهای، سد ماسهای یا بند آب، تومبولو، جزایر سدی، پناهگاه ساحلی ، جلگه ساحلی و دشت دلتایی در استان خوزستان گزارش نشده است.
