بخشی از مقاله
چکیده
از مسائل عمدهاي که امروزه تمام کشورهاي جهان با آن روبرو میباشند، برقراري و حفظ امنیت جانی و مالی در کشور چه از لحاظ امنیت داخلی و چه از لحاظ جلوگیري از هجوم کشورهاي همسایه در نواحی مرزي میباشد. اگر مرزها را دروازههاي فیزیکی بحرانها در نظر بگیریم، ایران دومین کشور جهان از نظر تعداد همسایه 15) همسایه) میباشد. لذا ایران به دلیل وجود موقعیت استراتژیکی و تنوع فضاهاي جغرافیایی و وجود مخازن نفت و به ویژه ماهیت ضد استکباري، از دیرباز مورد توجه کشورهاي شرقی و غربی بوده است و این امر مستلزم افزایش پدیده دفاع و حفاظت در نواحی مرزي کشور به خصوص نواحی شرق ایران (مرز افغانستان و پاکستان) میباشد. مشکلات داخلی این دو کشور، مرزهاي شرقی ایران را از لحاظ امنیتی در موقعیت خاصی قرار داده است. بررسی نقش عوارض ژئومورفولوژیکی در نواحی مرزي که یکی از عوامل دخیل در موفقیت عملیات جنگی و دفاعی میباشد، نشان میدهد که میتوان با شناخت صحیح آنها و استفاده به موقع، ضریب امنیت در کشور را افزایش داد. در این تحقیق، هدف معرفی سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور (RS) به عنوان ابزارهایی جهت شناخت و بررسی کارکردهاي ژئومورفولوژي و نیز نشان دادن رابطه بین عوارض ژئومورفولوژیکی ناحیه در حفظ امنیت و دفاع از کشور عزیزمان در نواحی مرزي میباشد.
واژگان کلیدي: ژئومورفولوژي، امنیت، نظامی – دفاعی، نواحی مرزي، .RS & GIS
مقدمـه
جنگ یکی از عناصر پایدار تاریخ بشري است بطوریکه جامعه شناسان آن را به عنوان یک پدیده و واقعیت اجتماعی قلمداد میکنند (ابراهیمی،.(4:1390 اغلب جنگهایی که بین سالهاي 1945 تا 2000 میلادي رخ دادهاند کشورهایی را درگیر نموده است که حداقل داراي چهار همسایه بودهاند (کریمی پور،.(16 :1380 مرزهاي هر کشور بنا به شرایط خاص ژئوپلتیکی هر مکان، اهمیت خاص و متفاوتی دارند که با توجه به عملکرد هر منطقه و دولتهاي هممرز حساسیت و استراتژي تغییر میکند.
ایران سرزمینی است ناهموار با مورفولوژي متنوع (علایی طالقانی، (19:1388، به گونهاي که با پانزده کشور هم مرز خود قابل مقایسه نیست. موقعیت حساس استراتژیکی ایران باعث شده که نواحی مرزي آن از اهمیت بالایی برخوردار شوند. بنابراین شناخت اشکال ژئومورفولوژي نواحی مرزي ایران و استفاده صحیح از آنها نقش بسیاري در تأمین امنیت کشور دارد. بین دانش ژئومورفولوژي و استراتژي نظامی ارتباط بسیار مستحکمی برقرار است. با بررسی تاریخچه عملیات نظامی، پی میبریم که عامل اصلی پیروزیها یا شکستها، در مورفولوژي منطقه عملیاتی نهفته میباشد. به عبارت دیگر، عامل اصلی شکست و پیروزي در هر عملیات، تسلط و شناخت کامل محیط مورفولوژیک است (یمانی، .(313 :1379 اجراي استراتژيهاي نظامی چه به طور مستقیم و چه غیر مستقیم تحت تأثیر پدیدههاي ژئومورفولوژیکی است. پدیدههاي ژئومورفولوژیکی افزون بر اینکه
١٨٤
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
یکی از موضوعات قابل بررسی در استراتژي نظامی هستند میتوانند عاملی براي ایجاد تشنج بین کشورها نیز باشند. نقشههاي ژئومورفولوژي که اطلاعات توپوگرافی، لیتولوژیکی و ژئومورفولوژي را به صورت یکجا در خود دارند، بهترین وسیله براي مطالعات زیربنایی طرحهاي استراتژي نظامی محسوب میشوند (مختاري، .(23:1382 محیطهاي مورفولوژیکی ساحلی، رودخانهاي، باتلاقی، دریاچهاي، کوهستانی و جلگهاي به عنوان محیطهایی میباشند که در سلسله مراتب هر کدام از این عوارض مورفولوژیکی زیر محیطهایی وجود دارد که در تأمین امنیت پایدار نقش بسزایی دارند که دفاع یا حمله در هر کدام با توجه به شرایط مورفولوژیکی همراه با آب و هواي متنوع متفاوت میباشند (رضایی عارفی، .(68 :1387 با توجه به اهمیت محیط و زیر محیطهاي ژئومورفولوژیکی نواحی مرزي کشور در تأمین امنیت فیزیکی، نمیتوان نقش پیشرفتهاي سریع فنآوري، تغییرات وسیع و مهمی که در صنایع نظامی بوجود آمده و سلاحهاي مرگبار بسیار نیرومند و دقیقی که در اختیار نیروهاي زمینی، دریایی و هوایی قرار داده است نادیده انگاشت. کارایی این ابزار در جنگهاي سنتی در سطحی است که خارج از نقش استراتژیک زمان و مکان میتواند در هر لحظه و هر محل، با سرعت و دقت کامل به اهداف مورد نظر دست یابد.
بنابراین تلاش در جهت نشان دادن اهمیت حضور ناهمواریها در این مرحله از جنگ، رنجی بیهوده است ( محمودي ، : 1379 .(243 با وجود تمام پیروزيهاي حاصل شدة نیروي هوایی و دریایی باز هم براي اشغال سرزمین و تصرف نقاط حساس و سوق الجیشی، نقش عوارض مورفولوژیکی مورد توجه قرار میگیرد و هیچگاه با وجود پیشرفتهاي فناوري، این اهمیت به صفر نخواهد رسید. لذا نقش اشکال ژئومورفولوژیکی در قالب شکل و چگونگی پراکندگی آنها در این مرحله از جنگ، اهمیت تعیین کنندهاي در تأمین امنیت پایدار دارد. به همین دلیل و در چنین شرایطی، مطالعه چگونگی نقش نواحی ژئومورفولوژیکی همراه با زیر محیطهاي مورفولوژیکی آنها میتواند در دفاع از مرزها و نواحی سر حد ایران بسیار مهم باشد (رضایی عارفی،.(68 :1387 از آنجا که سهولت تردد در عملیات رزمی و پشتیبانی، استتار، اختفاء، امکانات دیدهبانی مناسب و غیره عملیات را در رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده با توجه به امکانات جنگی ـ نظامی و تجهیزات آسانتر میکند (یمانی،
.(314 : 1379 امروزه جنگ افزارهاي مدرن، ارتباطات الکترونیک، حسگرهاي پیچیده و سایر ابداعات فنی همچون استفاده از عکسهاي هوایی و سیستم اطلاعات جغرافیایی امکان پراکندگی بیشتر را براي نیروها فراهم میسازد، اما هنوز هم اراضی ناهموار، جنگلها و سازههاي مصنوعی محدودیتهاي بسیاري براي پدیدهي دفاع به وجود میآورند و میدان آتش را براي سلاحهایی با تیر مستقیم کاهش میدهند و امواج رادیویی را تضعیف مینمایند. در عوض، امکان تحرك و جابجایی نیروهاي کم تعداد و استفاده از جنگ افزارهاي دور برد براي پوشش مناطق وسیعتر در اراضی هموار و بدون پوشش گیاهی بیشتر است.
بنابراین شناخت مورفولوژیکی مناطق مختلف ایران، بویژه مناطق مرزي جنوب شرقی ایران که با کشورهاي همجوار (افغانستان و پاکستان) از تنوع مورفولوژیکی بسیاري برخوردار است، از اهمیت شایستهاي در تدوین و اتخاذ سیاستها و لحاظ کردن دیدگاه سیاسی و نظامی برخوردار میباشد، که در این راستا استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور ما را در رسیدن به هدفمان یاري میرسانند. روش تحقیق به کار رفته در این مقاله از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و در راستاي فراهم نمودن اطلاعات مورد نیاز از روش و منابع کتابخانهاي – اسنادي از قبیل مقالات، پایاننامهها و سایتهاي اینترنت استفاده شده است. هدف از این مقاله بررسی تاثیرات عوارض ژئومورفولوژي (نظیر کوهستان، دشت، رودخانه، دره، پوشش گیاهی، نوع خاك و تغییرات شیب) در مسائل دفاعی و امنیتی کشور و نقش و کاربرد GIS و سنجش از دور در این زمینه میباشد.
پیشینه تحقیق
عوامل طبیعی و فیزیکی در سطح زمین از گذشته دور در تأمین امنیت هر منطقهاي نیاز ضروري به نظر میرسید با این وجود مؤلفههاي گوناگونی از جمله ژئوپولیتیک، ژئواستراتژي و غیره در کنار آن میتواند اثر بیشتري در موفقیت و یا ضعف و انحطاط آن منطقه داشته باشد (رضاییعارفی،.(4:1387
١٨٥
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
محقق چینی سون تزو1 در قرن چهارم قبل از میلاد کتابی به نام هنر جنگ نگاشته است که بیشترین فصول آن به جغرافیاي جنگ و امنیت میپردازد. فیلد مارشال مونتگمري2 فاتح شمال آفریقا در جنگ جهانی دوم پیروزي در نبرد را حاصل کاربرد جغرافیا در جنگ میدانست. توجه به اصول و مبانی جغرافیاي نظامی در اوایل قرن نوزدهم بویژه 1800 تا 1815 به اوج خود رسید (ابراهیمی،.(14:1390
تجربیات حاصل از نبرد در کوهستانهاي سردسیر ایتالیا، بیابانهاي سوزان شمال آفریقا، اقیانوس پر طوفان اطلس، جنگلهاي پر باران استوایی و مرطوب برمه، پهنه گسترده اقیانوس آرام و نبرد در بیابانهاي لم یزرع و مسطح کویت و غیره زمینهاي فراهم آورد تا نسبت علمی بین جغرافیا ـ جنگ و فراتر از آن جغرافیا ـ امنیت مورد سنجش قرار گیرد. به گفته »ديژنی«3 در قرن بیستم رهبري پارتیزانها به عهده جغرافیدانانی بود که میتوانستند طرحهاي صحیحی از مسیرها، اردوگاهها و کلیه مواضع نظامیان، به منظور دستیابی یک رشته اطلاعات از وضعیت دشمن، ارائه دهند (عزتی، .(39 :1379
باتمن ریلی4 و ریموند چارلز5 که هر دو از نظریهپردازان ژئوپولیتیک و ژئواستراتژي به شمار میآیند. در سال 1987 در جغرافیاي دفاع به شرح نقش عوارض زمینی در تسهیل و تضعیف حملات نظامی طی دو قرن اخیر پرداختند. از نگاه آن دو هر دفاعی بدون توجه به عناصر بازدارنده و محرك محیطی ناقص است و پدافند صرفاً در پرتو جغرافیا شناسی میسر است (همان منبع: .(30 برینکرهوف6 به این نتیجه رسید مؤلفههاي جغرافیایی هر چند در حمله تضمین کننده پیروزي نیست اما در دفاع تضمین کنندة بقا و مقاومت طولانی میباشد .(Farigdon, 1989: 103) جغرافیاي نظامی اثر جان کالینز7 که در اغلب نوشتههاي فارسی زبانان مورد استفاده و استناد واقع شده، منبع دیگري است که به تبیین مؤلفههاي فیزیکی و فرهنگی جغرافیایی در تعیین نتیجه جنگها میپردازد. با مجموعه این آثار میتوان از جغرافیاي نظامی و دقیقتر از آن از جغرافیاي امنیت سخن گفت که در مورد درك زیر ساختهاي جغرافیاي امنیت در چهار سطح فراملی، ملی، منطقهاي و حتی جهانی است (نصري،.(3:1386 کاربرد اصلی تجزیه و تحلیل ارضی نظامی در طول سالهاي 1997 تا 1999 در نیروهاي دفاعی فنلاند در مدرسه پیشگام با یک شرکت اطلاعاتی جغرافیایی فنلاندي شروع شد. این اثر همچنین به عنوان یک رساله دکتري در دانشگاه فنی هلسینکی جمعآوري شده بود .(Orava, 1999) پیشزمینهاي وسیعتر براي تحلیلهاي ارضی نظامی که اخیراً به عنوان پایاننامه دکتري توسط (Hyytianen, 2003) چاپ شده است. همچنین تألیفاتی در این زمینه در ایران انجام گرفته است از قبیل کتابهاي جغرافیاي نظامی، اثر رزم آرا، عزتی و صفوي را میتوان نام برد. بررسی نقش مسائل جغرافیایی در تحلیل جنگ و امنیت از سال 1991 پس از لشکرکشی عظیم آمریکا به خلیج فارس واضحتر شد. در این جنگ کارشناسان برجسته ارتش آمریکا به اهمیت و تأثیر جو و زمین و جنگ پی بردند (هارکاوي و نیومن، .(92 :1381
