بخشی از مقاله
چکیده
حفاظت از منابع آب و خاک یکی از مهمترین مسایلی است که در عمران زمین و توسعه روستاها مطرح می گردد و اگر این موضوع به شکل سیستماتیک و آگاهی کامل از دینامیک محیط صورت پذیرد، بخش اعظمی از مشکلات روستاها را می توان حل نمود. ژئومورفولوژی کاربردی که در دهه های اخیر مطرح شده است به سبب مطالعه دینامیک محیط، توانایی حل بسیاری از مسائل و مشکلات نواحی روستایی و حوضه های رودخانه ای را داراست؛ از این رو، در این مقاله مروری تلاش شده است تا به بررسی نقش و مشارکت کارشناسان و متخصصان ژئومورفولوژی در حل مسائل و مشکلات نواحی روستایی پرداخته شود.
کلمات کلیدی: ژئومورفولوژی کاربردی،نواحی روستایی،آمایش روستایی،برنامه ریزی روستایی.
.1 مقدمه
توسعه روستایی به عنوان هدف توسعه و یا راهبرد دستیابی به آن در بسیاری از کشورهای جهان بویژه کشورهای درحال توسعه که بخش زیادی از جمعیت آنها در روستاها زندگی می کنند مورد تأکید است.[1] برنامه ریزی روستایی عبارتست از تنظیم دستور کار اصولی براساس داده های حاصل از پژوهشهای بنیادی برای آمایش منطقی روستا و توسعه امور روستایی است. در برنامه ریزی روستایی آمایش و توسعه روستا، برای رفاه روستائیان و بهتر زیستن آنها در سایه بهبود یافتن زیربنای فعالیت اقتصادی - کشاورزی و دامپروری - مد نظر قرار می گیرد.[2] ضرورتهای اکولوژیکی توجه به بازآفرینی توسعه روستایی در کشور عبارتند از: 1 وجود بیش از 70 درصد عرصه های منابع طبیعی و زیستی در قلمرو روستا؛ 2 نقش حباب های تنفسی در قلمرو سرزمین به لحاظ شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک از یک سو و آلودگی های هوا در شهرهای بزرگ از سویی به همراه تغییرات آب و هوایی؛ 3 نقش بازدارنده از فرسایش بادی، پیشروی کویر و ... در قلمرو سرزمین به لحاظ گسترش و پراکنش جغرافیایی روستاها؛ 4 نقش کلیدی حفاظت از محیط زیست و سبزینگی سرزمین و مدیریت منابع طبیعی و تبدیل آن ها به مقاصد گردشگری با توجه به شرایط امروز جهان؛ و 5 نقش در حفاظت از تنوع زیستی، و زمین شناختی ژنتیکی - دام، و جانور و مناظر بی جان طبیعت گیاه و... - . بنابراین با عنایت به بازآفرینی توسعه روستایی و ضرورتهای آن در ایران میتوان رسالت روستاها را بدین صورت ترسیم کرد:
-1شایستگی عرضه مواد غذایی از بعد کمی و کیفی
-2وجود منابع طبیعی حیاتی در عرصه های روستایی
-3وجود اکوسیستمهای طبیعی حساس و قابل حفاظت در این عرصه ها
-4موج جدید شهرنشینی حومهای و نقش اصل اکمال اقتصادی -اجتماعی و مکانی روستاها در تعامل مکانی فضایی میان شهر و روستا
-5حضور معنی دار فعالیت های تفریحی و گردشگری در روستاها
-6حضور قوی میراث فرهنگی از جمله دانش بومی و صنایع دستی در روستاها.[3]
فائو در گزارش سال 2008 اعلام کرد که بیش از 80 درصد مدلهای پیش بینی، بر سر این موضوع متوافقند که دسترسی به آب در بیشتر منطقه خاور نزدیک - شامل سه حوزه شبه جزیره عربستان،خاورمیانه و قفقاز - ، با کاهشی معادل 40 میلیمتر در سال رو به رو خواهد شد و روند فعلی کاهش بارندگی همچنان ادامه خواهد یافت. لذا ضروری است که تغییر اقلیم به عنوان یک تهدید جدی و محتوم هرچه زودتر - به ویژه در بخشهایی از منطقه که با تهدید خشکسالی روبه رو هستند-مورد توجه قرار گیرد و اقدامات ضروری به عمل آید. ایران از جمله کشورهایی است که به طور عمده متکی به منابع آب خویش است و نرخ وابستگی آن به منابع آب خارجی کمتر از 7 درصد است. نرخ وابستگی کشورهای همسایه ایران به منابع آب خارجی در ترکیه 1 درصد، عراق 53 درصد، افغانستان 15 درصد، پاکستان 76 درصد و جمهوری آذربایجان 73 درصد است.[4]
دانش ژئومورفولوژی به عنوان یکی از شاخه های علم جغرافیای طبیعی همواره سعی در حل مشکلات و مسائل زیست محیطی بشر دارد. در این راستا شناسایی عوامل مؤثر در ساختار زیستی انسان و ارائه راهکارهای مناسب جهت عمران و بهره برداری از محیط طبیعی از وظایف مهم ژئومورفولوژیست هاست.[5] ژئومورفولوژی، به دلیل ارتباط بسیار پیچیده و گسترده با فعالیتهای انسانها کاربردهای بسیار وسیعیدارد. اصولاً هر نظام علمی که به گونه ای با مسائل فضای زمین سروکار داشته باشد، از توجه به محیط زیست غافل نیست، محیطی که فعالیتهای انسانها را تجربه می کند. این محیط علاوه بر تحمل فشار ناشی از ازدیاد و تراکم دموگرافیک باید در زیر فشارهای سنگین فناوری نیز - که انسان هر روز با شتاب فزآینده ای، آن را توسعه می دهد و همراه با آن، منابع زمین را به بهانه رفع نیازهای زیستیخود، اکثراً بدون توجه به سرنوشت آن، حریصانه مورد بهره برداری قرار می دهد- مقاومت کند. بدین ترتیب روند تغییر و دگرگونی محیط، که به طور طبیعی و با دخالت عوامل مورفوژنیک صورت می گیرد، سرعت می یابد و موجب اختلالات خطرناکی در تعادل محیط می شود که خسارات سنگینی را در پی دارد.
برای جلوگیری از این خطرات، یا لااقل کاستن از میزان آن لازم است با فراهم ساختن داده های ارزنده از طریق پژوهشهای سامان یافته به آمایش همه جانبه سرزمینها و حفاظت منابع محیط کمک جدی شود. در این میان ژئومورفولوژی، به دلیل دارا بودن روابط موزون و منطقی با دانشهای یاد شده و به سبب پیوند اساسی با سایر پدیده های محیط و از همه مهمتر به دلیل تکوین و تحول یافتن بخش مهمی از محیط از پدیده های آن، در کمک به مسئله حیاتی آمایش سرزمین، مدیریت فضاهای مختلف جغرافیایی و توسعه و عمران منطقه ای نقش بسیار مهمی ایفا می کند.[2] از این رو در این مقاله تلاش شده است تا به بررسی نقش دانش جغرافیای طبیعی با تأکید بر ژئومورفولوژی، در حل و یا کاهش برخی از مسائل و مشکلات وابسته به محیط نواحی روستایی و در ارتباط با مسائل اقتصادی و توسعه پایدار آنها پرداخته شود.
.2مبانی نظری
آمایش سرزمین، ارزیابی نظاممند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... به منظور یافتن راهی برای تشویق و کمک به جامعه بهرهبرداران در انتخاب گزینههایی مناسب برای افزایش و پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد نیازهای جامعه است.[6] به بیانی دیگر توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیای کلیه فعالیتهای اقتصادی-اجتماعی در پهنه سرزمین نسبت به قابلیتها و منابع طبیعی و انسانی را آمایش سرزمین میگویند.[7]
پیشینه توجه به ویژگی های منطقه ای و ملی به مدیریت آمایش سرزمین در برنامه ریزی های توسعه، از دو زاویه دیرینگی و تازگی برخوردار است، از آن جهت دیرینه است که به زمان حضور انسان در پهنه زمین و تعریف سرزمین و کنجکاوی نسبت به حیات بازمی گردد و تازگی آن مربوط به یکصد ساله اخیر است که عمدتا در نیمه سده اخیر و بعد از جنگ جهانی دوم و با مطالعات فرانسوی ها آغاز گردید. سابقه مدیریت آمایش سرزمین در ایران به دهه 30 شمسی، بازمی گردد. هدف اساسی از مدیریت و برنامه ریزی آمایش سرزمین، توزیع فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و ظرفیت آشکار و پنهان با توجه به تحولات و دگرگونی های زمان و نیازهاستکه عمدتاً با دیدی دراز مدت و به منظور بهره برداری بهینه از امکانات آن و همچنین هویدا کردن نقش و مسئولیت خاص هر منطقه براساس توانمندی ها و قابلیت های آن به طور هماهنگ با دیگر مناطق است. [8]
ژئومورفولوژی در مقیاس وسیعی با فعالیتهای انسانها و مسائل آن مرتبط است. برای اینکه فعالیتهای وی بازدهی دلخواهی داشته باشد، باید متناسب با دینامیک محیط و با در نظر گرفتن نقش عوامل مورفوژنیک تنظیم شود. در اینجاست که مطالعات ژئومورفولوژی، که براساس مفاهیم جدید آن انجام شده است، با فراهم کردن اطلاعات دقیق از مورفودینامیک محیط و شناخت مناطق با ثبات و یا ناپایدار و محاسبه میزان پایداری و یا آسیب پذیری آن در ارتباط با نوع فعالیت، در خدمت انسان قرار می گیرد. در این صورت، ژئومورفولوژی دقاًی مفهوم کاربردی را، به معنی واقعی کلمه، پیدا می کند و می تواند بسیاری از مشکلات را که در برنامه ریزیهای عمران ناحیه ای، در زمینه های مختلف، از قبیل عمران و توسعه کشاورزی، روستایی و ...مطرح می شود، حل کرده و پاسخ های مناسب را برای مسائل متعددی که در این رابطه عنوان می شود، فراهم آورد.
به این جهت است که از جنگ جهانی دوم به بعد ژئومورفولوژی کاربردی، در اغلب کشورهای جهان با روش سیستمی با اهمیت خاصی مورد توجه قرار گرفته است و بررسی عوامل گوناگون را به طرز ترکیبی مد نظر می گیرد و می تواند پاسخگوی نیازهای برنا مه های عمرانی باشد.[9] سه قلمرو اصلی برای مشارکت ژئومورفولوژیست ها وجود دارد.اول آنکه هم اکنون در بعضی نواحی شناخت درست و عمیق و اطلاعات پایه خوبی وجود دارد. این اطلاعات باید بطور مؤثر و جدی به سیاستگذاران و طراحان ابلاغ شود.دوم آنکه نواحی مستعدی وجود دارد که روشها و مهارتهای ژئومورفولوژیک در آنجا بسیار گسترش یافته است؛ اما لازم است به منظور تأمین داده های ویژه، آنها را در نواحی خاص جغرافیایی به کار گیریم.سوم آنکه مناطقی وجود دارد که در آنجا با خلأ اطلاعات و طرحها و سیاستها روبروییم و برای تنظیم طرحها و سیاستها، لازم است تحقیقات و بررسی های اساسی انجام گیرد. ژئومورفولوژیست ها می توانند به شناسایی این نواحی و انجام تحقیقات اساسی کمک کنند.[10]
.3روش کار
در تدوین مطالب این مقاله از روش کتابخانه ای و به شیوه تحلیلی-توصیفی استفاده شده است.
.4نتایج و بحث
.4-1 مدیریت بحرانهای محیطی
اصولاً، ژئومورفولوژیست ها در مطالعه بلایای طبیعی، رسیدگی و ممیز محیطی، ارزیابی منابع و سنجش اثرات محیطی در مرحله اجرا و عمل، و ارزیابی بازنگرانه - رسیدگی مراحل گذشته - در مرحله ارزشیابی مشارکت دارند. در امر مدیریت محیط،
