بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تحلیل اثرات مؤلفه اکولوژی اجتماعی یعنی الگوی سکونت بر روند الگوی رشد و توسعه کالبدی – فضایی شهر ساری است. روش انجام تحقیق با توجه به ماهیت کار روش توصیفی - تحلیلی است و با توجه به همین روش به بررسی تأثیر اکولوژی اجتماعی شهر ساری بر توسعه کالبدی – فضایی شهر پرداخته میشود. در این پژوهش از روش پرسشنامه بهره گرفته میشود. پرسشنامه تنظیم شده تحقیق بین 384 نفر از ساکنین محلات و شهروندان شهر ساری تقسیم و پس از جمع آوری، نتایج به دست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS ، از طریق آزمون t تکنمونهای و همبستگی پیرسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که تأثیر مؤلفه الگوی سکونت بر نواحی حاشیهای شهر بیشتر نمود داشته است زیرا نواحی مرکز شهر طی سالها دچار تغییرات و پیشروی از لحاظ الگوی رشد افقی نبوده و تنها به صورت فشرده و عمودی و توسعه درونزا رشد داشته است. از میزان همبستگی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی – فضایی شهر ساری میتوان دریافت که توسعه شهر ساری و الگوی رشد نواحی حاشیهای شهر از لحاظ اکولوژی اجتماعی بسیار تحت تأثیر این معیار بوده است. در این راستا جهت رفع معضل توسعه بیبرنامه نواحی و الگوی رشد بیقواره شهر ساری تحت تأثیر متغیرهای اکولوژی اجتماعی میتوان ساختمانهای مسکونی و غیرمسکونی را مقاومسازی کرده و به سیمای کالبدی شهر مطابق با الگوهای شهرسازی هویت بخشید.
واژه های کلیدی
اکولوژی اجتماعی، الگوی سکونت، توسعه کالبدی – فضایی، شهر ساری
مقدمه
یکی از جنبههای حیات شهرها، ابعاد اکولوژی اجتماعی آنها میباشد که از آن به عنوان جغرافیای اجتماعی شهرها نیز نام برده میشود. این نگرش بر آن است که تعادلی را میان ساخت فیزیکی و اجتماعی شهرها برقرار نماید، امری که تا به حال در بسیاری از برنامهریزیهای شهری جهان سوم به بوته فراموشی سپرده شده و مسکوت مانده است .[2]
اکولوژی اجتماعی شهرها به تعادل بخشی میان ساخت فیزیکی و ساخت اجتماعی شهر میاندیشد و بیگانگی با اکولوژی اجتماعی شهرها را در برنامهریزی شهری، زیانبار میداند چیزی که تاکنون سازمانهای شهری کشورهای جهان سوم، بدان بیاعتنا بودهاند، بیجهت نیست که در اغلب محلات شهرهای جهان سوم، از شور، شوق و همهمه زندگی خبری نیست . [10]
از سویی دیگر توسعه فیزیکی و رشد جمعیتی شهرهای ایران تا چند دهه پیش دارای افزایشی هماهنگ و متعادل بود. با بروز تحولات جدید، شهرها به سرعت تغییرات و دگرگونیهایی را پذیرفتند. این دگرگونیها به شکل افزایش سریع جمعیت و گسترش شتابآمیز شهرها، و به صورتی نامتعادل، ناهماهنگ بوده است.
این در حالی است که همواره گروههای مختلف اجتماعی در فضاهایی از شهر استقرار یافته و محلات شهری را شکل میدهند که تحت تأثیر فرایند اکولوژی انسانی و ابعاد آن همچون هجوم، توالی و تسلسل و استقرار گروههای انسانی بزرگتر و با حجم جمعیتی که در گذر زمان شکل میگرفتهاند جهات توسعه شهر را تحت تأثیر قرار میدهند. توسعه شهری عبارت است از بسیج بالقوه اجتماعی و اقتصادی کالبدی به جهت بالا بردن محیط زیست شهری و برقراری توازن در کمیت و کیفیت زندگی شهری، بررسی اکولوژی اجتماعی شهر راهی برای شناخت شهروندان و شهر و همچنین تأثیرات این دو عامل بر همدیگر میباشد .[5]
هدف نهایی از برنامهریزی شهری و هر نوع اقدام اصلاحی در کالبد شهر، تأمین رفاه شهروندان و دستیابی به پایداری است .[14] در شکلگیری الگوی سکونت و توسعه کالبدی فضایی شهر، رویکرد اجتماعی – اکولوژیک به مسائل جامعه و دیدگاه و روشهای توسعه پایدار و گسترش آتی شهر، نقش مؤثری داشته است.
تحلیل مسئله سکونت شهری نشان میدهد که در گذار از جامعه سنتی به مدرن یا شبه مدرن، الگوی سکونت نتوانسته است خود را با الگوی زندگی جدید و خواستههای اجتماعی و اقتصادی سازگار کند. این فقدان تطابق بین نیازهای در حال دگرگونی جامعه و الگوی سکونت، ابتدا خود را در مهاجرت بیرویه و شتابان روستایی به شهری و سپس در بروز مسائل و مشکلات شهری نشان میدهد؛
روندی که با وجود ادامه یافتن در طی چندین دهه نتوانسته است به تعادل برسد و بر روز بر ابعاد آن افزوده شده است.
این روند معیوب را میتوان به عدم انطباق الگوی زندگی و نیاز اجتماعی با الگوهای سکونت موجود و عدم توانایی سبک زندگی شهری و روستایی کنونی با خواست و نیاز جامعه در حال تحول دانست. به بیانی روشنتر، معتقدیم که روستاها و شهرهای کنونی نمیتوانند سکونتگاهی مناسب برای زندگی باکیفیت فراهم کنند و باید به دنبال الگویی جدید از سکونتگاه بود تا علاوه بر داشتن سازگاری لازم با نیاز و خواستههای جامعه نوین، زمینه توسعه پایدار و کاهش نبود تعادل در سکونتگاههای شهری و روستایی کنونی را فراهم کند . [4]
در واقع بافت شهر ساری با ساخت دوگانهای مواجه است. هسته اولیه شهر بر اساس نیازهای مختلف منطقهای و محلی همچون کارکردهای اداری، مذهبی و اقتصادی و خصوصاً تجاری بر مکانهایی شکل گرفته است که محیط اجازه توسعه و پیشروی به آنها را داده است، با افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی، هستههای دیگری در شهر شروع به رشد نمودند که متأثر از سیاستهای دولت و عملکرد سازمانهای اقتصادی و اجتماعی میباشد. از جمله بافتهای جدیدی که در شهر ساری بر اساس گروههای اجتماعی و جداییگزینیها شکل گرفته است میتوان به شهرک پزشکان در شمال شهر ساری و قسمتی از منطقه سه شهر ساری با قشر درآمدی پایین و کارگرنشین میباشد که دو منطقه متفاوت را در شهر شکل داده، که از نظر سطح اجتماعی و اقتصادی متمایز از یکدیگر بوده و طی چند دهه گذشته توسعه شهر را به سوی حاشیهها سوق دادهاند. در این پژوهش سعی بر آن است تا اثرات متغیرهای مهاجرت و تحرک و الگوی سکونت مؤثر بر اکولوژی اجتماعی شهر ساری بر روند توسعه کالبدی - فضایی شهر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد تا در نهایت علاوه بر شناخت این اثرات، به اهداف و پاسخگویی به سؤالات مورد پژوهش منتهی گردد. با این اوصاف میتوان سؤال پژوهش حاضر را اینگونه بیان نمود که متغیر مهاجرت و تحرک و همچنین الگوی سکونت چه تأثیری بر روند توسعه کالبدی – فضایی شهر ساری دارد.
مبانی نظری پژوهش مفهوم اکولوژی و اکولوژی اجتماعی
از نظر ارنست هکل1، منظور از اکولوژی، مجموعه دانش مرتبط با طبیعت یعنی بررسی کلیه روابط بین جانوران با محیط ارگانیک و غیرارگانیک آنان است. این رابطه ممکن است دوستانه یا خصمانه باشد و به طور مستقیم یا غیرمستقیم صورت گیرد .[7] اکولوژی در لغت به معنی "بومشناسی" به معنای غالب رابطه طبیعی میان گیاهان، حیوانات و انسانها از یک طرف و محیطزیست آنها از طرف دیگر میباشد. عنوان اکولوژی مفاهیم گستردهای را در همه زمینهها بیان میدارد. این عنوان ابتدا در مورد "وابستگی گیاهان و حیوانات به محیط طبیعی" به کار گرفته شد. از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم مفاهیم اکولوژی مورد توجه دانشمندان شاخههای مختلف علوم قرار گرفته و مطالعات شهری نیز از این جریان به سرعت متأثر شده است .[1]
ارنست هکل بومشناسی را همبستگی بین موجود زنده و غیرزنده و محیط بیرونی او میشناخت. از این رو از همان ابتدا این رشته از سایر رشتههای علمی دیگر نظیر علوم زیستی، جغرافیا، جامعه-شناسی، انسانشناسی فرهنگی و روانشناسی به شدت تأثیر پذیرفته است.
در بومشناسی، توان سازگاری و انطباق موجودات زنده با محیط مورد توجه میباشد. اما در مورد انسان که دارای ساختارهای خاص فرهنگی و اجتماعی است این سازگاری و انطباقپذیری با سازگاری گونههای گیاهی و حیوانی تفاوت دارد. بومشناسی انسانی بیشتر به روابط کارکردی میاندیشد. از طرفی هدف نظریههای بومشناسی انسانی تأکید و تفسیر شکل زندگی جمعی با توجه به شرایط گوناگون خارجی است .[10]
مفاهیم اکولوژی اجتماعی از اواخر قرن 19 میلادی مورد توجه دانشمندان علوم اجتماعی قرار گرفت و دانشمندان علوم اجتماعی به ویژه در جامعهشناسی شهری با مقایسه گروههای مختلف اجتماعی با گونههای گیاهی و طبیعی در تحلیلهای اجتماعی خود و شناخت پدیدههای شهری و ناحیهای به طور گسترده از آن استفاده نمودند .[13] پاتریک گدس2، جفرسون3، ابرکرامبی 4 و لوئیز مامفورد 5 از جمله پیشگامان به کارگیری این مفهوم در مطالعات شهری هستند .[10]
این مفهوم به طور جدی توسط مکتب جامعهشناسی شیکاگو به کار گرفته شد. این دیدگاه به دلیل تعمیم ویژگیهای خاص جامعه شهری شیکاگو به همه شهرهای دنیا و تعمیم مطلق شرایط زیستی جانوری و گیاهی به محیطهای انسانی، بدون توجه به عامل فرهنگ، مورد نقد قرار گرفت .[9]
گتو
گتو6 یک واژه ایتالیایی است و اولین بار در سال 1516، در شهر ونیز به کار برده شد. گتو، به منطقه یا محلهای از شهر گفته میشود که در آن، اقلیتهای مذهبی، قومی و زبانی در نتیجه فشارهای اجتماعی - اقتصادی و قانونی به صورت جدا از سایر گروههای شهری زندگی میکنند. گتو، بیانگر زندگی و محدودیت یک اقلیت در میان یک اکثریت بزرگ شهری و نتیجه جداییگزینی اکولوژیکی است که از روی اجبار و در جهت دوری از تجاوزات و مزاحمت ها در بخشی از شهر تشکیل میشود و جدایی مذهبی، نژادی و فقر را از سایر بخش-های شهری نشان میدهد. گتوها سابقه طولانی دارند اما گتونشینی به سبک جدید، از محلات یهودینشین شهرهای قرون وسطی تا گتوهای نژادی، گتوهای مذهبی، گتوهای فقر در زمان ما ادامه داشته است که در آنها پیروان مذاهب، نژادهای گوناگون و طبقه بسیار کم-درآمد از روی اجبار به یک جداییگزینی اکولوژیکی در داخل جامعه شهری، تن در دادهاند.
گتوها برای اکولوژیستها، جغرافیدانان و جامعهشناسان، به مثابه آزمایشگاه اکولوژی شهری به شمار میآید که گروهی از مردم به خصیصههای اجتماعی-اقتصادی در داخل یک جامعه بزرگ شهری به جداییگزینی اکولوژیکی تن در دادهاند. به سبب جداییگزینی اکولوژیکی، معمولاً از گتونشینها به عنوان مردمی گوشهگیر و انزواطلب نام برده میشود. انزواطلبی گتونشینها تنها جنبه فیزیکی ندارد که در داخل گتوها محصور شده باشند بلکه به سبب دارا بودن رنگ پوست، زبان، مذهب، آداب و رسوم، پایگاه اجتماعی – اقتصادی جدا از اکثریت مردم شهری، همواره روابط خود را با سایر مردم شهری به نازلترین سطح خود رساندهاند. به دیگر سخن، علاوه بر فاصله فیزیکی به یک فاصلهگزینی اجتماعی نیز پناه بردهاند .[10]
توسعه فضایی - کالبدی
توسعه فیزیکی شهرها فرایندی پویا و مداوم است که در طی آن محدودههای فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث کمی و کیفی افزایش مییابد و اگر این روند سریع و بیبرنامه باشد به ترکیب فیزیکی مناسبی از فضاهای شهری نخواهد انجامید درنتیجه سیستمهای شهری را با مشکلات عدیدهای روبرو خواهد ساخت .[8] در اغلب کشورهای در حال توسعه این پدیده به شکل حادتر از سایر کشورهای جهان مشاهده میشود.
افزایش شمار بیکاران، گسترش شمار بیکاران، گسترش آلایندهها و آلودگی فضای شهری، شکلگیری فضاهای ناسالم و سکونتگاههای ناپایدار و غیرقابل دفاع در حواشی شهرها، ناهنجاریهای اجتماعی و کاهش نرخ اشتغال از مهمترین نتایج این روند به شمار میآید .[16] بر اساس نظریه پایداری شکل شهر، الگوی پایداری سکونتگاهها، الگوی مؤثر حملونقل، هزینه مصرف سوخت و نیز شهر را، در سلسله مراتب ناحیه شهری بررسی میکند، زیرا ایجاد شهر را فقط برای لذت شهرنشینان میداند .[3]
نکته قابل تأمل این است که شهرهای بزرگ در عین این که نقش عمدهای در توسعه اقتصاد ملی بر عهده دارند در مواردی به دلیل گسترش فضایی نامنظم و بیرویه که در نتیجه جابجایی و تغییر مکان فعالیتها و جمعیت از شهر مرکزی به طرف خارج شهر و پراکنش در نواحی فراشهری بوده، به وجود آورنده آسیبهای اجتماعی مختلفی است .[19]
توسعه کالبدی برنامهریزی شده - اصولی - : این نوع توسعه به توسعه فیزیکی شهر در سمت توسعه دلالت دارد و مبتنی بر اصول شهرسازی بوده و اسکان جمعیت و ساخت و سازها پس از آمادهسازی زمین اتفاق میافتد.
توسعه کالبدی غیربرنامهریزی شده - غیراصولی - : در این توسعه، توسعه فیزیکی و افقی به وجود آمده در داخل محدوده شهر توسط مردم بوده و پیشی گرفتن آنها بر ارگانهای شهری صورت گرفته است. در نتیجه توسعه شهر بدون رعایت اصول شهرسازی اتفاق می-افتد. از مشخصات عمده آن میتوان به خیایانهای نامنظم، بنبست-های نامتعارف، تقاطعهای غیراستاندارد و ... اشاره نمود.
توسعه تکمیلی: توسعه کالبدی به مفهوم تکامل شهر و پر شدن اراضی بایر شهری و قطعات خالی مسکونی: ساخت و ساز زمینهای بایر شهری را، توسعه تکمیلی مینامند. در این نوع توسعه کلیه اراضی محل، تحت تصرف کاربریهای مختلف قرار گرفته و بلوغ شهری حادث میشود. در اشکال دیگر این توسعه میتوان به نوسازی ساختمانها و افزایش تراکم مسکونی با تخریب واحدهای مسکونی ویلایی و ساخت آپارتمانهای چند واحدی اشاره نمود.
توسعه کالبدی غیرقانونی - حاشیهنشینی - : اسکان غیررسمی از جمله پدیدههایی است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل مشکلات اقتصادی – اجتماعی مانند جریان سریع شهرنشینی و مهاجرتهای روستایی لجام گسیخته در بیشتر کشورهای جهان، به ویژه کشورهای جهان سوم پدیدار گردیده است.
این پدیده از جلوه-های بارز فقر شهری است که در شکلی برنامهریزی نشده در درون یا اطراف شهرها ظاهر شده است. در ایران نیز علاوه بر روند فوق افزایش و انباشت درآمدهای نفتی و اصلاحات ارضی بعد از دهه چهل افزایش شکاف اقتصادی میان شهر و روستا، جنگ تحمیلی، بلایای طبیعی و مشکلات و مسائل مدیریتی کلان و خرد دامنه این پدیده را گستردهتر کرد. به موازات رشد شهرنشینی در کشور در دهههای اخیر، سکونتگاههای نامتعارف و خودانگیختهای درون یا مجاور شهرها - با تقدم در مجموعههای شهری بزرگ- به سرعت ایجاد شده و رشد یافته است.
این سکونتگاهها اغلب دارای ویژگیهای زیر است: -1 مسکنسازی شتابزده توسط استفادهکنندگان آنها که عمدتاً به دلیل نداشتن پروانه ساختمان و تبعیت نکردن از برنامهریزی رسمی شهرسازی، مجموعهای نابسامان به وجود آوردهاند. -2 پیوستگی عملکردی با شهر اصلی و گسست کالبدی از آن با تجمعی از اقشار به طور عمده کم درآمد و فقیر. -3 محیطی با کیفیت پایین زندگی و کمبود شدید خدمات و زیربناهای شهری و تراکم بالای جمعیتی.
الگوی سکونت
الگوی سکونت، الگویی است که فرد آن را برای ادامه زندگی مکانی خود برمیگزیند و بر اساس آن فضای سکونتگاهی خود را طرحریزی میکند. انتخاب نوع الگوی سکونت میتواند چشمانداز مسلط شهری را به دست دهد. بیشتر عمر افراد در محل سکونتشان سپری می-شود و علاقه دارند که سکونتشان در محلی دلخواه باشد و ترجیح میدهند. بیشترین سرمایهشان را به سکونتگاه خود اختصاص دهند.
این الگو میتواند نتیجه شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، طبیعی انتخاب آزادانه افراد باشد و هر کدام از این موارد در شکلگیری الگوی سکونتگاهی نقش ویژهای دارد. الگوی سکونت از ابتداییترین سنتیترین تا مدرنترین آن به شرایط پیچیدهای بستگی دارد که شرایط فرهنگی و سطح آگاهیهای اجتماعی – فرهنگی میتواند یکی از آنها باشد .[12] دگرگونی در مفهوم سکونت در عصر ما که بر
