بخشی از مقاله
چکیده
امروزه اکثر شهرهای جهان با مسئله بحران کیفیت در فضاهای شهری روبهرو هستند و مسئولان و مدیران شهری به شکل فزایندهای نگرانی خود را در مورد عدم وجود کیفیات مطلوب در محیطهای شهری ابراز نمودهاند. طی نیمقرن اخیر نیز رشد شتابان شهرنشینی فراتر از امکانات و اقدامات توسعه شهری در ایران بوده که مشکلاتی گسترده بخصوص در محدودههای تاریخی و مراکز شهری در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی و کالبدی را ایجاد و موجب خدشهدار شدن پایداری در شهرها شده است. با توجه به اهمیت بالا و حساسیت مداخله در این نوع محدودهها، هدف پژوهش حاضر ارائه راهبردها و راهکارهای حفاظت از محدودههای تاریخی در مراکز شهری با رویکرد گسترش فضاهای زیرسطحی شهری در راستای دستیابی به پایداری شهری میباشد.
هدف اصلی پژوهش، بهبود کیفیات زندگی شهری، تبیین جایگاه فضاهای زیرسطحی در مراکز شهری و حیاتبخشی مجدد به محیطهای تاریخی است که با وجود داشتن بناهای باارزش و هویتمند با مشکلات متعددی روبهرو هستند. بنابراین در تلاشیم تا از دیدگاه حفاظت و توسعه پایدار شهری با ارائه راهکاری مناسب در جهت تقویت پتانسیلها و تقلیل ضعفهای موجود در این محدودهها پرداخته و مسائل و معضلات آنها را حل نماییم.این پژوهش با تکیه بر مرور متون متعدد و بررسی نظریات اندیشمندان مختلف بصورت مطالعات کتابخانهای و اسنادی به بررسی مفهوم فضاهای زیرسطحی و رویکرد حفاظت شهری پرداخته و ویژگیها و مشخصههای چنین توسعهها و رویکردی را در جهت رسیدن به پایداری بیشتر در شهرها مبادرت گردیده است.
در ادامه به سنجش دو نمونه داخلی و خارجی اجرا شده موفق و متناسب با هدف پژوهش و بررسی تطبیقی این دو پروژه پرداخته شده است. سپس اصول، اهداف، راهبرد و سیاستهای بکار گرفته در آنها استخراج شده است. در انتها براساس اصول حفاظت شهری و با تاکید بر مزایای استفاده از توسعههای زیرسطحی در شهرها، راهکارهایی جهت حفاظت از مراکز شهری تاریخی پیشنهاد شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که استفاده از رویکرد توسعههای زیرسطحی در مراکز شهری تاریخی که بهدلیل داشتن هویت تاریخی و میراث ارزشمند فرهنگی بهنوعی سرمایههای فرهنگی هر کشوری محسوب میشوند، بعنوان راهکاری منطقی و کارا با هدف کنترل توسعه شهری و حفاظت از محیطهای تاریخی بهمنظور تقلیل مخاطرات هویتی، کیفی و محیطی در شهرها و دستیابی به حداکثر پایداری شهری دارای مزایای فراوانی است.
واژههای کلیدی: فضاهای زیرسطحی شهری، مراکز شهری، محدودههای تاریخی، توسعه پایدار شهری، حفاظت شهری.
-1 مقدمه
افزایش جمعیت و به دنبال آن نیاز به افزایش تامین فضای بیشتر، نگرانیهای عمومی در مورد حفاظت از میراث فرهنگی یا همان حفاظت شهری را بوجود میآورد. لذا ضرورت حفاظت از این سرمایهها برای نسلهای آتی مشهود بوده و بایستی در پی راهکارهایی پایدار بهمنظور برطرف نمودن مسائل شهری و حیاتبخشی مجدد به ساختارهای تاریخی شد. در شهرهایی که فشارها برای توسعه هسته مرکزی شهر روبه افزایش است، نگهداری و حفاظت از ساختارهای قدیمی میتواند نقشی مهم در حفظ هویت متمایز یک شهر و ایجاد حس تاریخی بودن و مقیاس انسانی در آنجا داشته باشد - پامیر، . - 1391 اما امروزه به دلایلی همچون اعمال سیاستها و روشهای ناکارآمد در مواجهه با هسته مرکزی شهر و بیتوجهی به نقش آنها بعنوان سرمایههای فرهنگی هر کشور در افزایش هویت کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و ... شهری، معضلات و مشکلات بسیاری گریبانگیر این مراکز شهری شده و موجب کاهش کیفیت زندگی شهری در آنها گشته است.
حال در این بیتناسبی کالبدی و بیتعادلی اجتماعی که منجر به کاهش تداوم خاطرات جمعی و افول حیات شهری شده است، راهکاری منطقی و کارا در راستای حفاظت از هویت تاریخی این مراکز و خلق فضاهایی مناسب با نیازهای امروزی میتواند سرزندگی و پویایی پیشین را به آنها بازگردانده و حیاتی نو در آن به جریان اندازد.فضاهای زیرسطحی بعنوان منبعی ارزشمند دارای پتانسیلهای فراوانی در راستای پنهان نمودن اغتشاشات بصری، ایجاد شبکههای شهری کارا و رقابتی، مصرف منابع انرژی کمتر، کاهش آلودگیهای زیست محیطی، ارتقای عدالت اجتماعی و ... هستند که تمامی این موارد میتواند بهنوعی منجر به حفاظت شهری و خلق شهری پایدار در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست-محیطی شود. ادغام فضاهای جمعی با سیستم حملونقل عمومی در ترازهای زیرسطحی ضمن کاهش نیاز به استفاده حملونقل شخصی با کوتاه کردن رفتوآمدها بر کاهش حجم ترافیک عبوری و آلودگیهای زیستمحیطی اطراف محدوده تاثیر گذاشته و علاوه بر افزایش سرعت جابجایی مسافران امکان عبور و بازآفرینی هویت تاریخی مراکز شهری را نیز بهبود خواهد بخشید.
آغاز استفاده از فضاهای زیرزمینی توسط بشر مربوط به غارنشینان اولیه میباشد که بهمنظور سکونت و ذخیرهسازی غذا به - کار میبرند. استفاده از این نوع فضاها به منظور حفاظت2 بشر از عواملی مانند شکارچیان، شرایط آبوهوایی سخت و کمبود مصالح ساختوساز برای سرپناه از جمله علل رفتن به زیرسطح زمین میباشد . - Erdem, 2008 - اما در سالهای اخیر به سبب افزایش نگرانیهای جهانی در مورد محیطزیست، کوششهای فراوانی جهت بازنگری آینده رشد شهری با رویکرد استفاده از فضاهای زیرزمینی شده است. افزایش مصرف انرژی و سوختهای فسیلی و تاثیر آن بر آلودگیهای محیطزیست از جمله نگرانیهای مهم دولتمردان و برنامهریزان شهری میباشد. اما استفاده از توسعههای زیرسطحی به دلایلی همچون کاهش تاثیرات منفی سوختهای فسیلی بر روی محیطزیست، کاهش مصرف انرژی با بالا رفتن تراکم در شهر، حفظ فضای سبز و زمینهای کشاورزی آسیبپذیری محیطزیست در سطح زمین را کاهش میدهد - کارمودی و استرلینگ، . - 1388لذا به نظر میرسد که استفاده از توسعه فضاهای زیرسطحی در مراکز پرتراکم شهری بعنوان مکمل فضاهای شهری روسطحی نه فقط موجب خلق فضاهایی جدید شده بلکه با حفاظت از محدودههای تاریخی شهر از آلودگیهای متعدد بصری، زیستمحیطی، صوتی و ... موجب بازگرداندن اعتبار و منزلت فراموش شده آنها نیز خواهد بود.
-2 مبانی نظری پژوهش
-1-2 مراکز تاریخی شهری
مراکز تاریخی شهری جایگاهی ویژه در میراث فرهنگی و تاریخی هر کشوری دارند. این مراکز همچنان که دارای هویتی منسجم هستند، به واسطه ویژگیهای تاریخی و ارزشهای معمارانه نیز مورد شناسایی قرار میگیرند. مراکز تاریخی شهری بایستی بعنوان بخشی از پویایی اقتصاد شهر مورد توجه قرار بگیرند. چراکه مناطقی به لحاظ کارکردی مستقل نیستند و معمولا نوعی رابطه همزیستی با سایر مناطق شهری را دارند. این مراکز نه تنها بهمنظور اقدامات حفاظتی بلکه برای بازآفرینی نیز بایستی مورد توجه قرار بگیرند . - Doratli, Hoskara & Fasli, 2004 - سازمان ملل متحد 3 بهطور گسترده و خوبی واژه میراث4 را تعریف کرده است: »میراث چیزی است که از گذشته که به ما رسیده، آنچه که امروزه با ما زندگی میکند و آنچه که ما به نسلهای آینده خواهیم سپرد.« در این تعریف میراث نه محدود در زمان و نه محدود در اشیاء مادی است و پایه و اساسی است برای زمان حال و سکوی پرشی بهسوی آینده بههمراه متولیانی که نسلهای کنونی آن را شکل میدهند . - Rodwell, 2008 -
واژه میراث، در طی تحولات اواخر قرن بیستم که استفاده مجدد از ابنیه و آثار تاریخی با اولویت دادن به ارزشهای اقتصادی مورد توجه قرار گرفته بود مطرح گشت. بنابراین مسیر جنبش حفاظت به سوی استفاده اقتصادی - سودآور - از این آثار تاریخی متمایل گشته و این واژه در تبیین مفهوم جریان جدید در توسعه محیطهای تاریخی به کار گرفته شد - حناچی و فدایینژاد، . - 1390 چنانچه در این مفهوم جدید، میراث بعنوان حلقه واسطی بین حفاظت از گذشته برای ارزشهای ذاتی آن و حفاظت به مفهوم منبعی برای جامعه مدرن و فعالتیهای تجاری در نظر گرفته میشود . - Ashworth & Larkham, 1994 - با این تفاسیر میتوان چنین گفت که میراث فرهنگی پلی بین مردم و منابع اقتصادی بهمنظور توسعه پایدار است. درصورتیکه بخواهیم به جامعهای محلی و جهانی برسیم و نسل آینده نیز از این میراث بهرهمند گردند بایستی از این میراث به-درستی مراقبت و حفظ شود . - Bordignon and et al. , 2009 -
2-2 فضاهای زیرسطحی شهری
زیرساختهای زیرسطحی مدرن در حقیقت شگفتیهای مهندسی در قرن بیست و یکم هستند. فضای ایجاد شده در زیرسطح زمین، عموما بعنوان فضای زیرسطحی شناخته میشود. از مهمترین ویژگیهای این نوع فضاها، قابلیت دسترسی به آنها تقریبا در همهجا میباشد که امکان تأمین مکانی برای فعالیتها و یا زیرساختهایی که تعبیه آنها در روی سطح زمین دشوار و یا غیر ممکن است فراهم میآورد. یکی دیگر از این ویژگیها، حفاظت طبیعی این نوع فضاها است که برای هرآنچه که در زیرزمین قرار دارد صورت میگیرد. این حفاظت بهطور همزمان حفاظتی مکانیکی، حرارتی، صوتی و هیدرولیکی میباشد. و این امر نه فقط در رابطه با سطح زمین بلکه در مورد خود فضای زیرسطحی نیز صادق میباشد. بنابراین زیرساختهای زیرسطحی ایمنی بالایی را در برابر تمامی بلایای طبیعی، جنگهای هستهای، اشعههای فرابفنش، گرمشدن کره زمین، آلودگی الکترومغناطیسی و طوفانهای عظیم خورشیدی فراهم میآورند . - Goel, Singh & Zhao , 2012 -
