بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر در تلاش است با نگاهی شناختی و در چارچوب نظریه آمیختگی مفهومی به تحلیل انتقادی استعاره بهمثابه ساختاری حامل ایدئولوژی و لایههای پنهان معنا در متون خبری بپردازد. در اینراستا، ضمن ارائه نظرات هارت - - 2008 درباره چالش های پیرامون تحلیل گفتمان انتقادی استعارهها براساس نظریه استعاره مفهومی، سعی می کنیم در چارچوب نظریه آمیختگی مفهومی به تحلیل تعدادی استعاره در عنوان و متن های خبری بپردازیم. نتایج این بررسی حاکی از آن است که نظریه آمیختگی مفهومی با تأکید بر شکلگیری برخط فضاهای ذهنی دیدی پویاتر به تولید و درک گفتمان دارد؛ یعنی با دخیل دانستن عوامل بافتی در شکل گیری فضاهای ذهنی، در مقایسه با نظریه استعاره مفهومی چارچوبی کارآمدتر برای تحلیل انتقادی استعاره هاست . همچنین، ساخت پیدایشی موجود در نظریه آمیختگی مفهومی می تواند آنچه را که فرد از بهکارگیری استعاره به شکلی تلویحی بیان می کند، بهتر نمایان سازد.
.1 مقدمه
تحلیل گفتمان انتقادی سیری تکوینی از تحلیل گفتمان در مطالعات زبان شناختی است که تحلیل گفتمان را بهلحاظ نظری و روش - شناختی از حد توصیف صرف داده ها فراتر می برد و بستر و بافت موقعیتی پیرامون آن را گسترش می دهد - آقاگلزاده و همکاران، 1 حاکم بر - 1389 و عواملی همچون شرایط اجتماعی، بافت فرهنگی، پیشینه تاریخی جامعه، روابط سلطه، قدرت و ایدئولوژی . - 2015 3 ازجمله تحلیلگران انتقادی میتوان به روث وداک 2، جامعه را نیز در تفسیر داده ها دخیل و تأثیرگذار می داند - فرکلاف 4، جامعه شناسی اشاره کرد. به زعم وداک - 1989 - تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی میان رشتهای است که ریشه در زبان شناسی متن و زبان شناسی کاربردی دارد. در سالهای اخیر تحلیل گفتمان انتقادی در کانون توجه بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است؛ با اینحال غفلت از 5، 2003ُ؛بعد شناختی ارتباط موجب شده است انتقادهایی به این نوع مطالعات وارد شود. در اینراستا، برخی مطالعاتُ - اهالوران 7، الف2005؛ رضاپور و آقاگل زاده، 1391؛ شهری، 1390؛ - 1391 مفاهیم زبان شناسی شناختی را در 6، 2002؛ چیلتونکالر سالهای اخیر در حوزه تحلیل گفتمان انتقادی بهکار گرفتهاند. یکی از اصلیترین و قدیمی ترین مفاهیم حوزه شناختی » استعاره… است 10، - 1980 معرفی شده است . براساس نگاه 9 و جانسون8 - لیکافکه با کتاب معروف استعاره هایی که با آنها زندگی می کنیم - 28:2004 - 11 استعاره در تحلیل گفتمان انتقادی اهمیت بسزایی دارد؛ زیرا بهنظر می رسد استعاره ها نیز ساختاری چارتریس-بلک حامل ایدئولوژی و لایههای پنهان معنا هستند و باتوجهبه اینکه کاربرد آنها منحصر به زبان ادبی نیست، ممکن است در هر گفتمانی به کار روند و پیامی ورای واژه های تشکیل دهندهشان منتقل نمایند. 12 لیکاف و جانسون - 1980 - و اخیراً در چارچوب مفهوم استعاره در زبان شناسی شناختی نخست در قالب نظریه استعاره مفهومی 17 18 و کولسون16، اوکلی - 2002 - 15 مطرح شده است. هرچند - 101:1999 - معتقدند این دو نظریه مکمل یکدیگرند، درباره شباهت ها و تفاوتهای این دو نظریه درباب مفهوم استعاره چنین مینویسند:
»هر دو رویکرد استعاره را پدیده ای مفهومی میدانند تا پدیده صرفاً زبانی؛ هر دو رویکرد به استلزام فرافکنی نظام مند بین حوزههای مفهومی اشاره می کنند [...] اما تفاوتهای مهمی بین آنها وجود دارد ازجمله اینکه نظریه استعاره مفهومی بین دو بازنمود ذهنی پیوند برقرار می کند؛ درحالی که نظریه آمیختگی مفهومی پیوند میان بیش از دو بازنمود ذهنی را ممکن می داند. نظریه استعاره مفهومی، استعاره را پیوندی جهتدار - بین دو حوزه مبدأ و مقصد - میداند؛ اما نظریه آمیختگی مفهومی چنین نگاهی ندارد.… دراینراستا، پژوهش حاضر در تلاش است براساس نظریه آمیختگی مفهومی و با دیدی پویاتر به تحلیل انتقادی استعاره ها در عنوان و متنهای خبری با موضوع های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بپردازد؛ زیرا در نظریه آمیختگی مفهومی فضاهای ذهنی دخیل در شکلگیری مفاهیم ازجمله استعارهها برخط شکل می گیرند و حاوی اطلاعات بافتی و کاربردشناختی هستند و چارچوبی کارآمد برای تحلیل انتقادی استعارهها محسوب می شوند. در این پژوهش نخست بهطور اجمالی به توصیف پارهای از چالشهای پیرامون تحلیل گفتمان انتقادی استعارهها براساس نظریه استعاره مفهومی می پردازیم و سپس در بخش سوم نظریه آمیختگی مفهومی را معرفی می نماییم. در بخش چهارم به چگونگی انطباق مبانی تحلیل گفتمان انتقادی استعارهها با نظریه آمیختگی مفهومی اشاره می کنیم. درنهایت نیز به تحلیل و بررسی دادههای پژوهش حاضر میپردازیم.
.2تحلیل گفتمان انتقادی استعارهها و نظریه استعاره مفهومی: چالش ها
- 2008 - 19 در مطالعه خود به سه مشکل و ناسازگاری عمده در بهکارگیری نظریه استعاره مفهومی برای مطالعه انتقادی هارت …20 در این دو رویکرد است. کانون توجه در نظریه استعاره اشاره می کند. اولین ناسازگاری به باور وی، مسئله »کانون توجه 21 بین دو حوزه معنایی و عمدتاً بازنمایی حوزههای غیرسیاسی همچون زمان، کمیت، جهت و غیره استعاره مفهومی صرفاً نگاشت است - لیکاف، . - 213:1993 درحالی که تحلیل گفتمان انتقادی به تحلیل نمونههایی که عمدتاً در حوزه اجتماعی و سیاسی قرار میگیرند، میپردازد و به دنبال کشف مؤلفه هایی مانند ایدئولوژی، قدرت، تبعیض نژادی و غیره در گفتمان است . بنابراین، نظریه استعاره مفهومی برُبعد شناختی استعاره تمرکز می کند؛ حالآنکه نظریه آمیختگی مفهومی با تأکید بر عملکردهای شناختی دخیل در فرایند درک گفتمان نگاهی پویاتر به تولید و درک گفتمان دارد.
ناسازگاری دیگر نظریه استعاره مفهومی مبنای جسم مدار آن است. هارت - 2008 - این ناسازگاری را در قالب اصطلاح »مشکل …22 مطرح می نماید. درواقع، در نظریه استعاره مفهومی نگاشت بین حوزه مبدأ و مقصد حاصل تجربه و طرح واره های انگیزش ازپیشموجود در ذهن است و »حوزه مبدأ اساساً بر پایه تجارب فیزیولوژیکی انسان رقم می خورد… - چیلتون، ب. - 6:2005 به ادعای چارتریس-بلک - 247 :2004 - استلزام جسم مداری نظریه استعاره مفهومی نوعی چالش نظری برای تحلیل گفتمان انتقادی ایجاد میکند؛ زیرا برخی استعاره ها ازپیش با تجربه جسمی مشخص نشده اند، بلکه گویشوران در گفتمان استعاره ها را بهکار می گیرند تا به اهداف ارتباطی مشخصی منطبق بر بافت مدنظر دست یابند. بنابراین، بیتوجهی به فرایند برخط ساخت معنا و جنبههای کاربردشناختی نهفته در شکل گیری استعاره ها موجب می شود نظریه استعاره مفهومی بهخوبی نتواند آنچه را مدنظر مطالعات انتقادی استعارهها در گفتمان است، پوشش دهد. این در حالی است که نظریه آمیختگی مفهومی با دخیل دانستن فضاهای ذهنی که برخط شکل میگیرند و حاوی اطلاعات بافتی هستند، می تواند ابعاد کاربردشناختی را در خود بگنجاند و در تحلیل گفتمان انتقادی کارآمدتر جلوه نماید.
