بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین و بنیادی ترین اصول و موازین حاکم بر حقوق عمومی ، که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز مورد تأیید و تأکید واقع شده است ، حق مشارکت و نظارت مردم بر اداره امور سیاسی و اجتماعی کشور و مدیریت نظام سیاسی خویش است که ملت و دولت را ملزم به اعمال نظارت در اجرای حاکمیت می نماید . از جمله بارزترین و اساسی ترین راهکارهای نظارت عمومی در قالب حق و تکلیف ، نظارتی است که در نصوص اسلامی از آن به امر به معروف«و»نهی از منکر«تعبیر شده و از اهم فرایض الهی بر شمرده شده است .
در همین راستا دکترین نظارتی اسلام و مسئولیت همگانی مردم و لزوم دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر که سرچشمه در مکتب و معارف اسلامی این امت دینی دارد ، همه مردم نسبت به یکدیگر ، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت را مسئول دانسته و همه را به آن مکلف نموده است. در همین راستا منشور حقوق شهروندی جمهوری اسلامی ایران نیز با شناسایی این وضع حقوقی و تاکید بر این امر مهم، در بند 41-3 مقرر نموده است: شهروندان حق نقد،نظارت، و اطلاع از عملکرد دستگاه های اجرایی را در چارچوب قوانین دارند .
دولت مکلف است نقد پذیری را در دستگاههای اجرایی نهادینه کرده و راهکارهای اطلاع رسانی و شفاف سازی عملکرد خود را در مقررات و رویه ها پیش بینی کند. با تأسیس حکومت دینی وظیفه تحقق این نهاد اساسی ، وظیفه متقابل مردم و حکومت به شمار می رود .ب قای حکومت بر محور ارزش ها و اصول و مبانی دینی ، مستلزم نظارت مستمر دینداران بر اعمال حاکمان است که لازمه تحقق دولت قانونمدار است . در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، این موضوع به صورت اساسی و تخصصی در اصل هشتم در قالب اصل مترقی»امر به معروف«و»نهی از منکر« مطرح شده است که نشان از توجه قانون گذار اساسی به این وضع حقوقی است.
هدف این پژوهش ارایه و تبین مفهوم جامع ای از اصل مترقی امر به معروف و نهی از منکر بعنوان یکی از اصول معطل مانده در قانون اساسی است که با درک صحیح آن بتوان الگوی مناسبی را در رابطه حقوقی بین حکومت کنندگان و حکومت شوندگان ارایه داد و بر اجرا و تحکیم آن اهتمام ویژه نمود و دولت و شهروندان را به اجرای این اصل مهم در قانون اسااسی جمهوری اسلامی ایران ملزم ساخت.
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش تحلیلی Bتوصیفی با تمرکز بر داده ها و اطلاعات و منابع کتابخانه ای است که از طریق مطالعه و فیش برداری و اخذ مستندات و تدوین که اطلاعات جامع آنها به تفصیل در بخش منابع و ماخذ نگاشته شده صورت پذیرفته است .
واژگان کلیدی: حکومت دینی ، نظارت عمومی ، حقوق شهروندی ، مسئولیت پذیری ، امر به معروف ،نهی از منکر
مقدمه
یکی از مهم ترین شیوه های اجرای مسئولیت همگانی و نظارت بر اعمال دولت ، امر به معروف و نهی از منکر است که می توان آن را ستون فقرات شریعت و نظام سیاسی اسلام به شمار آورد . عمده ترین دلیل بر لزوم اقامه حکومت اسلامی قیام به امر به معروف و نهی از منکر از سوی مردم است . چیزی که با امر به معروف و نهی از منکر ایجاد و بر پا شد و تنها با آن دو قابل تداوم است . این فریضه از یک سو مردم را برای تشکیل اداره و تداوم دولت و نظام سیاسی بر می انگیزد و از سوی دیگر دولت و کارگزاران آن را موظف به نظارت بر اعمال مردم خواهد کرد .
به عبارت دیگر ، مردم با اعمال مسئولیت همگانی بوسیله امر به معروف و نهی از منکر ، حکومت و دولتمردان را ایجاد و بر تداوم آن نظارت می کنند تا حکومت به رفتار آنان نظام بخشیده و عدالت را در روابط بین آنها برقرار کند .امروزه در جوامع مدرن و پیشرفته ، اصل نظارت همگانی به عنوان اصلی مهم و اساسی در اداره جوامع و حکومتها پذیرفته شده است . هرچند که اصل نظارت همگانی در جوامع به اصطلاح متمدن و دموکراتیک غربی مورد پذیرش واقع شده و به اجرا درآمده است ، اما به اعتقاد ما این نظارت همگانی چیزی نیست جز همان اصل مترقی امر به معروف و نهی از منکر که از آموزه های مهم و اساسی دین مبین اسلام است .
دینی که هیچ نکته و نیازی از نیازهای فردی و اجتماعی انسانها را فراموش نکرده است . 3 از مصادیق برجسته این دو فریضه ، مسایل سیاسی و حوزه حکومتی است که خود باب مستقلی در نصوص اسلامی دارد . گفتار امام علی - ع - در مورد احساس وظیفه در قبول خلافت و نیز گفتار امام حسین - ع - در بیان علت قیام ، شواهدی بر کاربرد دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر در مسایل سیاسی و حکومتی است.
چون دو اصل اساسی و مسلم دین اسلام ، یعنی امر به معروف و نهی از منکر ، دو بازوی توانای اجرای برنامه سازنده و آموزنده اسلام و عامل پاکسازی جامعه اسلامی به شمار می رود ، بنابراین بر دولت اسلامی فرض است که اقدام به این امر مهم نماید و برای ترویج فضایل انسانی و جلوگیری از مفاسد و رذایل ، سازمان منظمی را تشکیل دهد .5 که در مباحث آتی به تفصیل به جایگاه شرعی و حقوقی این نهاد قانونی در حقوق عمومی کشورمان می پردازیم .
سوالات و فرضیات این پژوهش به شرح ذیل می باشند:
الف - سوالات عبارتند از :- اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چه نقشی می تواند در اجرای حقوق شهروندی داشته باشد؟ -قانونگذاران اساسی جمهوری اسلامی ایران با چه مبنای حقوقی، اقدام به تدوین اصل هشتم نموده اند؟-اجرای اصل مترقی و متروک مانده امر به معروف و نهی از منکر چه آثار حقوقی بر روند اجرای حقوق شهروندی در ایران می تواند داشته باشد؟ب - فرضیات این پژوهش عبارتند از:-1 عمید زنجانی،عباسعلی و موسی زاده ، ابراهیم ، نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری ، ص78-2و المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعضٍ یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر.
مردان مومن و زنان مومنه برخی از ایشانند دوستان برخی فرمان کنند به نیکی و بازدارند از بدی - سوره توبه ، آیه - 71-3محقق ، محمد : نظارت همگانی ، ص 5 -4عمید زنجانی ، عباسعلی،مبانی حقوق عمومی در اسلام ، ص302-5دوست محمدی،هادی، مسئولیت و نظارت مردم در حکومت اسلامی، ص138- اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران یکی از الزامات اجرای حقوق شهروندی است.-با توجه به اینکه امر به معروف و نهی از منکر جزء تاکیدات فقهی و شرعی اسلام است از نظر موسسین، این اصل از مبنای حقوقی و فقهی برخوردار می باشد.-مهمترین اثر حقوقی این اصل امر به معروف و نهی از منکر ایجاد حس مسئولیت پذیری و نظارت اجتماعی در ساختار داخلی کشور است که از الزامات اجرای حقوق شهروندی است.
امر به معروف و نهی از منکر از منظر شریعت اسلام
معروف در لغت، به معنای شناخته شده و منکر به معنای ناشناخته و نادانسته آمدهاست. امّا در اصطلاح معروف به کار و حالتی گفته می شود که خوب بودن آن از نظر شرع و یا عقل به اثبات رسیده باشد، و منکر کاری است که از نظر شرع یا عقل، زشت و ناپسند تشخیص داده شود. در واقع، معروف کاری است که انجام آن ترجیح داشته باشد و منکر کاری است که انجام ندادن آن بهتر است.تفاوت امر به معروف و نهی از منکر با ارشاد و نصیحت گاهی امر به معروف و نهی از منکر، با ارشاد و نصیحت به یک معنی می آید؛ ولی واقعیت آن است که نصیحت و ارشاد، بیشتر جنبه دلسوزی و اندرز و تعلیم و موعظه دارد و همراه با وفق و مداراست، ولی امر به معروف و نهی از منکر به صورت تکلیف و دستوری از سوی شرع مقدس است.
امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه بزرگ و دو فرع از فروع دهگانه دین مبین اسلام محسوب میشوند. گذشته از عنایت خاص قرآن کریم به این موضوع و نیز سیرهی نظری و عملی پیامبراکرم - ص - و دیگر اولیای دین، در نگاه امیرالمؤمنین علی علیهالسلام امر به معروف و نهی از منکر جایگاه ممتاز و ویژهای دارد. آن حضرت امر به معروف و نهی از منکر را عنایت دین، قوام شریعت و با فضیلتترین اعمال بندگان خدا توصیف مینماید که حتی از جهاد در راه خداوند نیز بالاتر است. از دیدگاه آن حضرت این دو فریضه برکات فراوانی در جامعه اسلامی به دنبال دارد.
امام علی علیهالسلام: و ما اعمال البر کلها و الجهاد فی سبیلاالله عندالامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثه فی بحر لجی:« تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا، در مقابل امر به معروف و نهی از منکر به اندازهی آب دهانی در مقابل دریایی پهناور بیش نیست!« دو فریضهی امر به معروف و نهی از منکر که هر دو جزء فروع دهگانه دین مبین اسلام میباشند، آنچنان جایگاه والایی در شرع مقدس اسلام دارند که در حدود 30 آیه از آیات قرآن کریم با الفاظ و عبارات مختلف در خصوص آنها نازل گردیده است.
علاوه بر آن، در سخنان معصومین علیهمالسلام، در خصوص آنها نکات فراوانی بیان گردیده که در منابع و متون معتبر حدیث ما ثبت و ضبط شده است. فقها و محدثین نیز در کتابهای خود هر یک بابی را تحت این عنوان باز کرده و دربارهی آن مطالب ارزندهای را نگاشتهاند. در اهمیت و منزلت این دو فریضه همین بس که جزء فروع دین شمرده شدهاند الامر بالمعروف افضل اعمال الخلق : امر به معروف با فضیلتترین اعمال خلق خداست.
این گفتار که اطلاق نیز دارد، امر به معروف را نسبت به همه اعمال و کردار بندگان خدا، برتر و با فضیلتتر معرفی نموده است و به تنهایی ارزش والای این فریضه را اثبات مینماید. در جای دیگر، حضرت امر به معروف و نهی از منکر را غایت و هدف نهایی دین دانسته است.غایهالدین الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و اقامه الحدود: غایت دین، امر به معروف و نهی از منکر و اقامه حدود است. در اینجا سه عنصر »امر به معروف نهی از منکر و اقامه ی حدود« که همگی در یک راستا و هدف می باشند، غایت و منتهای هر دینی از جمله دین مبین اسلام دانسته شده است. این حدیث نیز به خوبی نشانگر اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر است.
