بخشی از مقاله
چکیده
در ایران توجه فراوانی به بخش کشاورزی میشود. اما راندمان پایین و مصرف بسیار زیاد آب نشان از این دارد که این توجه منطقی نیست. پژوهش حاضر از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول، به دنبال تحلیل وضعیت کنونی بخش کشاورزی ایران به روش SWOT بوده ایم. نتایج تحقیق نشان میدهد، راهبرد تعیین شده بخش کشاورزی راهبرد تدافعی - WT - به دست آمد . در بخش دوم پژوهش، به تخمین میزان مصرف آب در بخشهای زراعی و باغی پرداختهایم. نتایج نشان میدهد که با اتخاذ روشهای مختلفی میتوان تا 44 میلیارد متر مکعب در مصرف آب صرفه جویی کرد.
-1 مقدمه
بخش کشاورزی به دلیل اینکه تأمین کننده سرمایه - مواد اولیه - برای سایر بخشهای اقتصادی است همچنان از اهمیت باالیی برخوردار است. این بخش حدود 11 درصد از تولید ناخالص داخلی و 02 درصد از کل شاغالن کشور را در بر دارد . - 9 - ایران از لحاظ منابع کشاورزی چندان غنی نیست . - 5 - متوسط بارندگی ساالنه کشور حدود 052 میلی متر محاسبه شده است. این درحالی است که متوسط بارندگی در آسیا 522 میلی متر و در اروپا 052 میلی متر محاسبه شده است . - 11 - با اینکه از نظر بارندگی ایران جزء کشورهای خشک و نیمه خشک طبقهبندی میشود،
اما به نا به روایت سومین گزارش توسعه جهانی آب سازمان ملل ، بحران آب در ایران اساسا بحران حکمرانی است 14 - و . - 10 به طور میانگین کشورهای جهان کمتر از 42 درصد از آبهای سطحی استفاده میکنند. این در حالی است که در ایران99 درصد از آبهای سطحی مصرف میشود. همچنین مدیریت منابع زیرزمینی در ایران با بحران رو به رو است. از مجموع 522 میلیارد مترمکعب آبهای زیرزمینی تخمین زده شده، 022 میلیارد مترمکعب آن را آبهای شیرین تشکیل میدهد که از میزان، افزون بر 132 میلیارد مترمکعب - حدود 02 درصد - از آن برداشت میشود در حالی که استاندارد برداشت از منابع آبهای زیرزمینی در جهان 02 درصد گزارش شده است.
همچنین ساالنه 40 میلیارد مترمکعب از آب-های تجدیدپذیر به دلیل فقدان زیرساختهای مناسب به هدر میرود - حدود 32 درصد - ، در حالی که این مقدار اتالف در دنیا 9 الی 10 درصد گزارش شده است . - 13 - شیوه مدیریت بخش کشاورزی در ایران، در حالتی ناپایدار به سر میبرد. میانگین مصرف آب در بخش کشاورزی ایران، 90 درصد است که این رقم به طور میانگین در سایر کشورهای جهان 02 درصد اعالم شده است . - 3 - همچنین بازده آبیاری در بخش کشاورزی در ایران حدود 32 درصد است در حالی که این رقم در دنیا حدود 42 الی 45 درصد میباشد . - 11 - با تمامی این تفاسیر میتوان به این نتیجه رسید که، مصرف منابع آبی در بخش کشاورزی در حالت بسیار ناپایداری به سر میبرد ادامه این روند چیزی جز به خطر افتادن منابع آبی و نابودی کشاورزی به تبع آن، نیست و باید با مدیریت عقالنی به سمت کشاورزی پایدار حرکت کنیم.
-2 مبانی نظری
طی دو دههی اخیر، به بحث پایداری در بخش کشاورزی توجه بسیاری شده است که مهمترین دلیل آن را میتوان نگرانیهای مربوط به زوال منابع طبیعی دانست . - 10 - توسعه کشاورزی در چارچوب توسعه ملی یک کشور مورد بحث قرار میگیرد . - 10 - نگرشی بر زمینههای تحولی جوامع پیشرفته کنونی، گویای آن است که منشأ توسعه یافتگی بسیاری از کشورها، مازاد تولید در بخش کشاورزی بوده و در مراحل اولیه توسعه، مبنا ساز تحوالت شده است . - 19 - توسعه کشاورزی از جنبههای مختلفی چون کسب استقالل اقتصادی و سیاسی، ایجاد اشتغال برای جمعیت روزافزون، تولید مواد اولیه برای بخش صنعت و محدود کردن مهاجرت بیرویه به شهرها نقش کلیدی دارد . - 9 - کشاورزی هنگامی پایدار است که از نظر اقتصادی باعث رشد و ترقی مناسب گردد،
به لحاظ اجتماعی عادالنه، به لحاظ فرهنگی، مناسب و نهایتا بر مبنای یک رویکرد کل نگر و علمی، برنامهریزی و انجام شود . - 05 - کشاورزی پایدار قادر است با اعمال مدیریت صحیح، در استفاده از منابع طبیعی، نیازهای غذایی بشر و کیفیت محیط زیست را تأمین کند و از تخریب ذخایر طبیعی جلوگیری به عمل آورد . - 00 - در گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد، درباره کمیسیون توسعه پایدار، به نقشهای مختلف کشاورزی پایدار بر توسعه اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی پرداخته شده است. از نظر این کمیسیون تالشهایی مربوط به کشاورزی و توسعه پایدار حول سه محور اساسی قرار دارد که شامل امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و درآمد در مناطق روستایی به منظور ریشهکن کردن فقر و حفظ منابع طبیعی و محیط زیست است . - 8 -
-3 پیشینه تحقیق
متا و همکاران - 0214 - ، در مقالهای با عنوان "سنجش میزان صرفهجویی آب به وسیله کشت گلخانه" به اندازهگیری میزان صرفهجویی آب به وسیله کشت گلخانه پرداختهاند. نتایج نشان میدهد، که میزان صرفهجویی در مصرف آب به پارامترهایی از جمله نوع سیستم آبیاری قطرهای، سایز گلخانه و شرایط جوی هنگام مطالعه بستگی دارد و صرفهجویی در مصرف آب با توجه به این پارامترها، میتواند از 12 درصد تا 122 درصد تغییر کند. گراهام - 1998 - ، در کتاب خود با عنوان "توسعه پایدار کشاورزی و توسعه روستایی" به ارتباط نقش کشاورزی پایدار و توسعه روستایی میپردازد.
در این کتاب در طی معرفی یک استراتژی، نقش محوری کشاورزی پایدار در توسعه پایدار روستایی را مطرح میکند. دشتی جورنی و همکاران - 1390 - ، در مقالهای با عنوان "تحلیل اقتصادی تبدیل روش آبیاری غرقابی به آبیاری قطرهای در باغات سیب: مطالعه موردی شهرستان ارومیه" به مطالعه و ارزیابی اقتصادی خصوصی تبدیل روش آبیاری غرقابی به روش آبیاری قطرهای پرداختهاند. نتایج نشان میدهد که استفاده از روش آبیاری قطرهای در صورتی سودآور خواهد بود که در سنین کمتر رشد باغ مورد استفاده قرار گیرد و اگر از آغاز احداث باغ روش آبیاری به صورت قطرهای باشد، سودآورترین خواهد بود.
-5 مواد و روشها
در پژوهش حاضر از رویکرد تحلیلی-توصیفی استفاده میشود و دارای اهداف کاربردی است و به لحاظ زمانی پیمایشی میباشد. در این پژوهش برای کسب اطالعات، از طریق مطالعات کتابخانهای - فایلهای آمایش سرزمین اخذ شده از سازمان برنامه و بودجه کشور، آمارنامههای استانی و جمعآوری اطالعات به روش پرسشنامهای از افراد خبره - اساتید هیأت علمی - ، در زمینه توسعه و برنامهریزی اقتصادی جهت تدوین استراتژیهای بخش کشاورزی در راستای کاهش مصرف آب این بخش استفاده گردیده است. به وسیله منابع، فرصتها، تهدیدات، قوتها و ضعفها به دقت شناسایی شده و سپس جهت امتیاز دادن به آن نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدها، در ماتریسهای مورد نظر از مصاحبه با متخصصین استفاده میکنیم و همچنین برای تجزیه و تحلیل این اطالعات، از ماتریسهای ارزیابی عوامل خارجی - - EFE، داخلی - - IFE، سوات - - SWOT استفاده شده است.
-1-5 معرفی SWOT
مدل SWOT یکی از ابزارهای مهم مدیریت استراتژیک که در فرآیند تجزیه و تحلیلهای محیطی و درونی و خلق استراتژی-های متناسب با شرایط محیط درونی و بیرونی بهکار برده میشود. این وظیفه بر عهدۀ تحلیلگران است که جهت شناسایی فرصتها و تهدیدات بدقت اثر متغیر های محیطی برتمام بخشها و ارکان سازمان اعم از نهادهها و ستادهها را بررسی کنند. به عبارت دیگر از طریق تحلیل محیطی است که فرصتها و تهدیدات محیط مشخص شده و بر آن اساس و با توجه به شناختی که قبل از آن از نقاط قوت و ضعف درونی سازمان باید بدست آمده باشد هدفها را تعیین کرده و رویهها و سیاستهای سازمانی را مشخص می کنند - احمدی وهمکاران،. - 1388 SWOT مخفف عبارات، قوتها - Strength - ، ضعفها - Weakness - ، فرصتها - Opportunities - و تهدیدات - Threats - میباشد.
-6 نتایج تحقیق
-1-6 بخش اول یافتهها
ابتدا نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدهای بخش کشاورزی از طریق فایلهای آمایش سرزمین و آمارنامههای استانی استخراج گردید. سپس پرسشنامه اولیه از طریق اساتید هیات علمی گروه توسعه و برنامهریزی اقتصادی روایی-پایایی گردید و فهرستی از مشترکات نقاط قوت و ضعف، فرصتها و تهدیدهای بخش کشاورزی استخراج گردید. مراحل ارائه راهبردها مطابق با مراحل زیر است. گام اول: شناسایی عوامل داخلی و عوامل خارجی از طریق نظرات متخصصین، 8 نقطه قوت، 10 نقطه ضعف، 9 فرصت و 0 تهدید شناسایی گردید. گام دوم: پس از شناسایی عوامل داخلی و خارجی، باید میزان اهمیت آنها مشخص شود.
در این گام، پرسشنامه روایی-پایایی شده در اختیار 32 تن از اعضای هیات علمی گروه توسعه و برنامهریزی اقتصادی قرار گرفت و درجه اهمیت هریک از عوامل با توجه به جدول شماره 1، مشخص گردید. گام سوم: برای تهیه ماتریس عوامل داخلی و خارجی را لیست کرده به هریک از عوامل ضریب وزنی اختصاص میدهیم. در این صورت جمع ضریبهای وزنی اختصاص داده شده باید مساوی یک شود. برای تعیین نمره هر عامل، ضریب آن عامل را در رتبهاش ضرب میکنیم. مجموع نمرههای تمامی عوامل را محاسبه میکنیم. اگر جمع حاصل آنها کمتر از 0/5 باشد، یعنی از نظر عوامل داخلی دچار ضعف یا از نظر عوامل خارجی دچار تهدید بوده و اگر نمره میانگین بیشتر از 0/5 باشد از نظر عوامل داخلی دارای قوت و از نظر عوامل خارجی دارای فرصت هستیم.
