بخشی از مقاله
چکیده
محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار - 1367-1285 - از برجستگان شعر معاصر فارسی است که با تلفیق احساس و عاطفه شاعری با کلمات و حکمت های عامیانه محبوبیت و مقبولیت خاصی به مجموعه سرودههای خویش بخشیده است.در ادب فارسی نمونه های متنوعی وجود دارد که شاعر به شیوه ساختار »روایت « به گونه ای خا ص استفاده کرده است. شهریار نیز در شعر »ای وای مادرم« از عنصر روایت بهره گرفته است به نحوی که بیش از آنکه شعر را در خدمت روایت بگیرد، عناصر روایی را به خدمت شعر در آورده است.پژوهش حاضر که با رهیافت توصیفی- تحلیلی محتوایی و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت گرفته است، ضمن تعریف روایت و بررسی شگردهای روایی بر آن است نشان دهد که: روایت و روایتگری منحصر به داستان نیست و در شعر هم جلوه و نمود پیدا می کند.
استاد شهریار شعر »ای وای مادرم « را در قالب شعر نو سروده و به عنوان راوی در آن حضور پیدا می کند و با ظرافت شاعرانه آن را به نثر نزدیک میکند. این شاعر برجسته با استفاده از شخصیت های زنده و توصیفات ملموس و جاندار و نیز، بیان روایی و معنای ذهنی مناسب و لحن صمیمانه و تسلسل وار در شعر »ای وای مادرم « خواسته ناخواسته از عناصر داستانی و شگردهای گوناگون روایت تأثیر پذیرفته و خواننده را به این گمان نزدیک می کند که استفاده از شگردهای داستان نویسی سخن شاعر را از جوهر شعر دور کرده است اما با خواندن دقیق آن به این یقین میرسد که شعر وی هم چنان در اصل و جوهر شعری خود باقی مانده است.
واژگان کلیدی: شهریار، روایت، ای وای مادرم، راوی.
مقدمه
در دهه های اخیر مقالات، پایان نامهها و کتاب های متعددی در زمینه بررسی ابعاد گوناگون اشعار آراء و عقاید و افکار و باورهای شهریار از سوی محققان و پژوهشگران در داخل و خارج از کشور تألیف و تحریر گردیده است، اما با وجود بررسی هایی که صورت گرفته تاکنون اثر یا مقاله یا کتابی که مو ضوع پژوهش حاضررا به طور مستقل مورد تحلیل و بررسی قرار دهد بدست نیامده است.لذا از این جهت بحث پژوهش حاضر با عنوان بررسی و تحلیل روایی ساختار و شعر»ای وای مادرم «شهریار در نوع خود منحصر به فرد است. امید است این اثر راهگشای علاقهمندان در عرصه ی پژوهش های روایی قرار گیرد.
سیدمحمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار فرزند حاجی میرآقا خشکنابی در سال 1285 هجری در تبریز چشم به دنیا گشود. وی تحصیلات مقدماتی خود را نزد اولین استاد خویش که پدرش بود، فرا گرفت و پس از آن در تهران وارد مدرسه دارالفنون شد و به تحصیل در رشته علوم پزشکی پرداخت - ذبیحی، - 1 :1376 تا این که در سال آخر به دلیل نافرجامی در عشق از تحصیل خوددا ری کرده و به ناچار به خدمت دولت درآمد و پس از مدتی از سمت خود اظهار دلتنگی می کند و باز به تبریز باز می گردد و ازدواج میکند و صاحب فرزندانی می شود که پس از سپری کردن این دوران، دوستان صمیمیاش لطف اله و اسداله زاهدی اسباب ترقی ایشان را فراهم میکنند - پیرمحمدی، . - 13 :1354
شهریار از دوران کودکی، از میان شاعران بزرگ پیشین، شورمندانه به حافظ ارادت می ورزید و پیوسته بر زبان میراند که: »هر چه دارم همه از دولت حافظ دارم« و علت شیفتگی بی نهایتش به حافظ در این است که شهریار، شعر حافظ را در حد کمال می داند و به آن صفت »اسرارآمیز« میدهد و این مقام و مرتبت را برای هیچ شاعری قائل نیست - ذبیحی، . - 7 :1376سبک شعری شهریار از نظر کلی سبک عراقی یا به گفته ی خودش سبک عراقی جدید یا کلاسیک است که این سبک را با سادگی کلام و درج مثل و نقل حکمت های عامیانه در هم آمیخته و شوش را با کلمات مردم کوچه و بازار در شعر پیوند داده و آثاری را به وجود آورده که مقبولیت عام یافته است.
می تتن گفت هر جا انسان باشد، روایت ها وجود دارند و هیچ مردمی هرگز و در هیچ کجا بدون رو ایت وجود ندارد - آسابرگر، . - 32:1380روایتها به هر زبان که باشند از وجود عناصری حکایت می کنند که در تمامی ملیتها میتوان آنها را بازنگری کرد.با خواندن یک متن می توان به این موضوع پی برد و هر حکایتی دارای یک راوی است که داستان از زبان او جاری میشود و این راوی از چنان مهارتی برخوردار است که گاه می تواند در متن ایفای نقش کند.روایت به شکل های مختلف و بی شمار در همه اعصار، مکان ها و جوامع حضور داردو با تا ریخ بشر آغاز میشود. در واقع روایت مقوله ای بین المللی، فراتاریخی و فرافرهنگی است.
منتقد و نظریه پرداز آمریکایی فردریک جیون می گوید: »فرآیند بسیار تأثیرگذار روایت را کارکرد اصلی یا نمونه ی ذهن انسان تلقی می کنم « - وبستر، . - 81 :1382بخش گسترده ای از ادبیات فارسی، از جمله ادبیات معاصر را شعرهای ی که حالت روایی دارند، تشکیل میدهند. شناخت ساختار روایت این گونه سروده ها ما را در درک زیبایی های ادبی به کار رفته در آنها یاری میرساند.در میان شاعران معاصر، شهریار از روایت و عناصر روایی در شعر خود بهره برده است . از این جهت بررسی عناصر روایت در شعر وی نوعی شناخت انواع روایت در شعر معاصر محسوب می شود که پژوهش حاضر ضمن توصیف روایت با هدف بررسی و نقش راوی در شعر »ای وای مادرم « بر اساس جایگاه راوی ارائه میگردد.
روایت چیست؟
روایت با موضوع نقل ارتباط تنگاتنگی دارد. بازگویی آنچه در گذشته اتفاق افتاده و راوی، د ادههای جامعه شناختی و فرهنگی را انتقال می دهد. در اغلب تعاریفی که از روایت ارائه شده، حلقه ی تاریخی به حلقهی حال پیوند خورده استبرخی. محققان نظیر تراگوت، هر نوع تجربه را که صرفاً با فعل گذشته نقل شده باشد روایت دانسته اند - اخوت، . - 9 :1371واژه روایت مصدر عربی است از ریشه ی »روی« به معنای - نقل کردن، بافتن و... - به کار ر فته است - بندر ریگی، . - 211 :1370همچنین روایت حدیث، بعد از فوت نبی اکرم - ص - به خاطر مهاجرت های مسلمانان برای جمع آوری سخنان ایشان به وجود آمد. به کسانی که به نقل احادیث و سخنان پیامبر - ص - می پرداختند، »راوی« میگفتند و نیز در دوره ی بنیامیّه به کسانی اطلاق می شد که به نقل شعر و اخبار فرهنگ جاهلی عرب اشتغال داشتند - دهخدا، . - 12298 :1377 در تعاریف دیگر آمده است که: »روایتها وجود دارند و هر جا انسان باشد، روایت هم هست - «اسکولز، . - 1133 :1379
رولان بارت نیز روایت را در تمام جلوه های فرهنگ بشری می بیند و در کتاب »چالش نشانه شناختی« مینویسد: »روایات جهان بی شمارند. روایت با تاریخ بشر آغاز می شود و هیچ مردمی در هیچ جا بدون روایت وجود ندارند. روایت در اسطوره، حکایت اخلاقی، افسانه، تاریخ، شعر و خبر و... حضور دارد « - آسابرگر، . - 32 :1380 زندگی ما به طور عمیقی در روایت ها غوطه ور است . از نخستین روزهای عمر تا واپسین دم زندگی در دریایی از داستان ها و قصههایی غوطهوریم که میشنویم یا میبینیم، به عبارت دیگر، از همان روزی که مادرانمان برایمان لالایی می گویند یا اشعار کودکانه را بازخوانی می کنند، در معرض روایات قرار داریم - همان، . - 16
