بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق برآنست تا زیباییشناختی ایثار و شهادت را در شعر شهریار بررسی نماید.شهریار شاعر غزلس سراي معاصر نسبت به شاعران همعصر خویش به موضوع انقلاب و شهید و شهادت در سطح وسیعی پرداختهاست. زیبایی و نمود این اشعار بیشتر از لحاظ موسیقی کناري و استفاده از ردیف شعري در سطح بالا، به کاربردنهايآرایهلفظی در حد وفور و قابل تأمل، به کارگیري وزن عروضی متناسب با محتواي اشعار، پیوند محکمتر صورت و معنا و غناي فراوان اشعار در بعضی بیتهااست. عاطفه و تخیل و تصاویر عینی و ملموس و جاندار و تصاویر تشبیهی از عوامل دیگر زیبایی شعر ایثار و شهادت شهریار است.
کلیدواژهها: ایثار و شهادت، شعر شهریار، زیبایی شناختی، موسیقی، تصویرسازي.
مقدمه
زیبایی واژهاي است که افراد متناسب با معیارهایی که خود در نظر دارند براي آنچه مایهاي از لذّت را براي آنان فراهم میکند؛به کار میبرند و این معیارها نزد صاحبنظران درهر عصر و دورهاي متفاوت بودهس است.»زیباییشناسی بر چیزي محکم استوار نیست کاخی است پا در هوا« - ولک،:42:1377ج. - 4 زیباییشناختییکی از رشتههايفلسفهو قابلیتی است براي درك بهتر اجسام و باعث تغییر در نگرش انسان میگردد.در بین انواع هنر، شعر هنري کلامی است و به واسطه نقش ارتباطی زبان، خیلی بیشتر و بهتر از هنرهاي دیگر میتواند با مخاطب پیوند برقرار بکند و با انواع زیباییها عجین شود.در این میان بیان زیباییس شناختی شعر ایثار و شهادت نیاز به قلم فرساییهاي آزگار دارد چرا که شهدا از خود عبور میکنند و جان خویش، عزیزترین و شیرینترین سرمایه خود را در راه وطن و مردم کشور خویش تقدیم خداي خویش میکنند؛ حال اگر شاعري از این همه ایثار و فداکاري تأثیر بپذیرد و ترانه سرایی خود را به این عرصه بکشاند خود را به این قطار پربار و سراسر جانفشانی رساندهاست.
شهریار یکی از شاعرانی است که احساساتپاك و پرمهر و محبت و تخیل و ذوق خویش را براي نغمهس سرایی در این عرصه از روي صفا و اعتقاد قلبی به کار میگیرد.او از شاعران متعهدي است که غم وطن را همگام با غمهاي دیگرش بر دوش حمل میکند و نسبت به روزگار و جامعهاي که در آن زیست میکند؛ بی تفاوت نیست.او در دیوان خویش»سیوهفت«قطعه شعر دربارة انقلاب اسلامی، جهاد، شهید و شهادت دارد که بعضی از این قطعهها ارزش ادبی والا و کمنظیري دارند همچون: سلام ، پرواز شهیدان ، شکوفه هاي شهیدان ، شهید زنده ، جام شهادت و... . و در همه هاایناعتقاد قلبی و نیت صادقانه شاعر را آشکارا میبینیم.
شهریار غزلسراي معاصري است که شهرت او در میان خاص و عام بیشتر از جهت غزلها و»منظومه حیدربابایهاواست؛سلام «اما به جهت مصادف شدن روزگار شاعر با حوادث مهم کشور و احساس مسئولیت او نسبت به اتّفاقات جامعه بینیممی که او دین خود را نسبت به ایران و مردمانش به خوبی ادا میکند. از احساس هر شاعر میتوان به نظام فکري او پیبرد. وقتی مخاطب اندیشه و نگرش خو را با افکار و اندیشههاي شاعر در یک جهت ببیند در همان فضاي عاطفی قرار میگیرد که شاعر در آن سیر میکند و آن وقت شعر شاعر راز آنِا خود میداند و با آن زندگی میکند.او در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی ساکت نمینشیند و از آن اتاق ساده و صمیمیاش به گسترة وسیعی میاندیشد و مسائل گوناگونی را که مردم وجامعه درگیر آن هستند؛ لمس میکند و زمانی از پرداختن به آنها فروگذاري نمیکند .
واژهها، ترکیبها و تصویرهاي هر اثر ادبی، اجزا و عناصر آن اثر ادبی را تشکیل میدهند. هرچه پیوند و ترکیب این عناصر با هم بیشتر و قوي تر باشد، استواري آن اثر بیشتر خواهدبود .در تصویرهاي هنري نیز چنین است هر چه تناسب تصویر با جایگاه قرار گرفتنش بیشتر باشد و هر چه عناصر تشکیل دهندة آن تصویر، بهتر بتوانند آن صحنه را مجسمتر جلوه دهند؛ پیوند هنري اثر، افزایش یافته و در نتیجه آن اثر از نظر ساختاري پیوند محکمتري خواهدداشت.آواها، واژهها، ترکیبات، موسیقی شعر و صور خیال، عاطفه و احساسات شاعر از موارد دیگر براي زیباسازي شعر محسوب میشوند. همه موارد یاد شده همواره از ویژگیهاي هايسرودهموفّق شاعران نامدار ایرانی است که با توجه به دورههاي گوناگون شعر شهریار میتوان رگههاي عوامل زیباییساز را در شعر او جست و آنها را تحلیل نمود . حال به بیان برخی از این پیوندهاي هنري میان واژگان و ترکیبات و تصویرها و واژگان و ترکیبات زیبا و موسیقی شعر او در بخش»انقلاب اسلامی و شهریار«می پردازیم:
زیبایی شناخت ایثار و شهادت در شعر شهریار
قطعه سلام شاعر در شعر»سلام«که آن را به سبک اشعار حماسیسراید؛ازمی اول تا پایان آن، عقیده و نیت قلبی خویش را نسبت به همه ایثارگران اعم از جنگجویان و رزمندگان جبهه و جنگ، زنان و مردان و کودکان پشت جبهه ابراز می کند و به بعضی از منطقههاي جنگی چون بستان و هویزه سر میزند و از شهیدان بزرگی چون رجایی، باهنر، چمران، شریعتی، مفتّح و فلّاحی نام میبرد و شکوه و عظمت هر کدام از آن ها را ذکر کندمی.این محبت قلبی شاعر نسبت به شهیدان و رزمندگان و تشویق آنها به جهاد با دشمن که بیانکنندة جهت اندیشه او و نشان غلیان درونی اوست؛ آن چنان با شدت همراه است که براي بیان اوج احساسات خود در چهار بیت اول اصلاً فعلی نمیآورد و در بیت هاي بعدي نیز تقریباً نصف ابیات قصیده بی فعلاند؛ خصوصاً در بیتهایی که با واژة»سلام«آغاز میشوند هیچ فعلی نیاورده است و این،اغراق را در وصف تصویر بیشتر میکند و لحن حماسی بیتها را در ذهن خواننده بیشتر و بهتر القا میکند :
سلام اي جنگجویان دلاور نهنگانی به خاك و خون شناور
سلام اي صخره هاي صف کشیده به پیش تانک هاي کوه پیکر
صف جنگ و جهاد صدر اسلام صف عمار یاسر ، مالک اشتر
به قرآن وصف او بنیان مرصوص صف مولاعلی ، سردار صفدر - دیوان ، ب1-4،ص - 1132
به کارگیري وزن عروضی متناسب - مفاعلن مفاعلن فعولن - با محتواي شعر یکی دیگر از زیباییها و هنرهاي به کار رفته در این شعر است و تصویرهاي ساخته شده در بیتها را مقاوم تر و باشکوهتر نشان میس دهد؛ که عرب نیز بیشتر سرودها و آوازهاي خود را در این بحر سروده است .سلام اي صخره هاي صف کشیده به پیش تانک هاي کوه پیکر - دیوان ،ب2،ص - 1132پیدرپیآمدن هجاهاي بلند - - --ᴜ---ᴜ---ᴜصلابت و سنگینی جنگجویان را که چون صخرههایی پیش تانکهاي کوهپیکر صف کشیدهاند؛ بهتر نشان میدهد و طول صف جنگجویان را به صورت بههم پیوسته و تسلسل وار به تصویر میکشد.شاعر در بیت بالا فضاي واحدي را به تصویر میکشد و واژههاي بیت با صحنه مورد وصف تناسب دارند و در کنار یکدیگر در این بیت خوش نشستهاند.
نیاوردن فعل در این بیت و کاربرد»صخرهها«به استعاره از»رزمندگان« زبان شعر را تعالی بخشیدهاست و اغراق را افزایش داده است و این ویژگی در چند بیت دیگر این قصیده نیز دیده میشود که شاهبازان شکاري، حماسه آفرینان،سرچشمه نور، فاتح، به خون آغشته و...را در معناي مجازي آورده است.چینش کلمات»صخره، صف کشیده، تانک هاي کوه پیکر«در کنار هم علاوه بر پیوند واژگانی، صحنه و میدان ملموسی را به وجود آورندمی که ذهن و تخیل انسان را با خود به تماشا میبرد و هر کدام از رزمندگان را چونان صخرهاي در مقابل هجوم تانکهاي دشمن نشان میدهد که شکست ناپذیرند.تکرار واج هاي/ص و ك/در این واژهها علاوه بر ایجاد زیبایی هنري و موسیقی درونی در بیت، ارتباط عناصر بیت را محکمتر و استوارتر کرده است.گاهی شاعر احساسی را که میخواهد به مخاطب منتقل کند از سادهترین شکل هم نشینی واژه ها یعنی ترتیب معمولی آنها کمک میگیرد که نوعی زیبایی هنري محسوب میشود مانند دو بیت زیر :
