بخشی از مقاله
چکیده
تروریسم یکی از اساسیترین بحران سده جاری در جهان اسلام است. کشورهای اسلامی شاهد بیشترین تعداد حملات تروریستی و بالاترین میزان آسیبپذیری در مقابل این پدیده هستند. آمار و اطلاعات بین المللی نشان میدهد در بین 10 کشوری که بیشترین حملات تروریستی را در سالهای اخیر تجربه کردهاند 8 مورد آنها جزو کشورهای اسلامیاند. گروههای تروریستی زیادی مانند داعش، جبههالنصره، القاعده، الشباب، بوک الحرام و ابوسیاف در مناطق مختلف جهان اسلام فعالیت میکنند و حتی برخی از کشورهای اسلامی در خطر ساقط شدن توسط گروههای تروریستی قرار دارند. مسئله اصلی این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از گزارشهای بینالمللی و منابع کتابخانهای انجام شده است، شناسایی و تحلیل دلایل ریشهای شکلگیری و فعالیت گروههای تروریستی در جهان اسلام است؟ به نظر میرسد شکلگیری و گسترش تروریسم در میان کشورهای اسلامی تحت تاثیر عوامل متعددی است.
بنیادهای فکری و اعتقادی بویژه فقه سیاسی برخی از علمای اهل سنت از جمله ابن تیمیه، سید قطب، ابوعبداالله مهاجر، یوسف القرضاوی و ... همینطور تقابل سنت و مدرنیسم در دنیای اسلام و گسترش پدیده جهانی شدن، فقر اقتصادی، تحول در گفتمان حاکم بر نظام بین الملل از پارادایم دو قطبی به سلسله مراتبی در حال گذار و ایجاد خلع قدرت، رقابت قدرتهای جهانی و منطقه ای در منطقه خاورمیانه، فرهنگ قومی و عشیره ای و فقدان رویکردهای دمکراتیک است.نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد عوامل مختلف درونی مانند استبداد سیاسی حکومتها و ضعف دموکراسی، ضعف نفوذ اجتماعی دولت و فرایند ملت سازی، تکثر قومی- مذهبی و وجود کشورهای شکننده و فضاهای فاقد حاکمیت در کنار عوامل خارجی همچون ترویج اندیشههای افراطی و تکفیری، رقابت ژئوپلیتیکی قدرتها و حمایت برخی دولتها از تروریسم باعث شکلگیری و فعالیت گروههای تروریستی در جهان اسلام شده است.
واژگان کلیدی: تروریسم، جهان اسلام، بحران ژئوپلیتیکی، گروههای تروریستی، کشورهای اسلامی.
-1مقدمه
کشورهای اسلامی همواره درگیر بحرانهای متعدد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، فضایی و ژئوپلیتیکی بودهاند. یکی از مهمترین بحرانهای ژئوپلیتیکی که در چند سال اخیر بسیاری از کشورهای اسلامی را درگیر کرده و به شدت جهان اسلام را تهدید میکند،بحران تروریسم است. شکلگیری و فعالیت گروههای تروریستی سازمان یافته در کشورهای اسلامی خود منشأ بسیاری ازبحرانهای دیگر از جمله فروپاشی اقتصادی، بیثباتی سیاسی، مهاجرت،آوارگی و همچنین نفوذ و حضور قدرتهای غیراسلامی وفرامنطقهای در قلمرو جهان اسلام شده است. بررسی آمار و اطلاعات جهانی و رصد اخبار مربوط به حملات تروریستی به خوبی نشان میدهد که کشورهای اسلامی نه تنها در صدر حملات گروههای تروریستی قرار دارند؛ بلکه فضای این کشورها کانون اصلی شکلگیری، فعالیت و ساماندهی حملات تروریستی در مقیاس جهانی شده است.
امروز گروههای تروریستی همچون الشباب،بوک الحرام در کشورهای اسلامی آفریقایی، القاعده، جبهه النصر و داعش در خاورمیانه، طالبان و شبکه تروریستی حقانی درجنوب آسیا - افغانستان و پاکستان - حملات تروریستی گستردهای را سازماندهی میکنند. از سوی دیگر تروریسم شکل گرفته در جهان اسلام عمدتاً تحت تاثیر نظام اعتقاد مذهبی - وهابیت و سلفی گرایی - شکل گرفته است به طوری که میتوان آن را موجمذهبی تروریسم در جهان اسلام بنامیم. رشد و گسترش تعداد و محدوده عملیاتی گروههای تروریستی این مسئله را مطرح میکندکه چه دلایل و عواملی موجب شکلگیری و فعالیت گروههای تروریستی در جهان اسلام شده است؟ در این پژوهش تلاش شده است عوامل درونی و بیرونی که در شکلگیری گروههای تروریستی در جهان اسلام بیشترین تاثیرگذاری را دارند شناسایی وتجزیه و تحلیل شوند.
-2روش تحقیق
روش این پژوهش توصیفی– تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر آمار، گزارشات و شاخصهای معتبربینالمللی و همچنین منابع کتابخانهای و اینترنتی است.
سوال پژوهش: چه عواملی در شکلگیری و فعالیت گروههای تروریستی در جهان اسلام بیشترین تاثیر را دارند؟ فرضیه: به نظر میرسد ضعف دموکراسی و حکومتهای استبدادی، ضعف نفوذ اجتماعی دولت و ملتسازی، وجود فضاهای فاقد حاکمیت و کشورهای شکننده، تکثر قومی - مذهبی، رشد و ترویج اندیشههای افراطی و تکفیری و همچنین حمایت دولتی و استفاده ابزاری از تروریسم توسط قدرتهای جهانی و منطقهای از عوامل شکلگیری و فعالیت گروههای تروریستی در جهان اسلام باشد.
-3مبانی و آموزههای نظری
1؛-3 تروریسم
اصطلاح تروریسم در زبان انگلیسی برای اولین بار در سال 1528م مورد استفاده قرارگرفت - . - Alex P Schmid, 1997: 12 تروریسم با مفهوم جدید خود، پس از انقلاب کبیر فرانسه در سال 1789 م مطرح شد. انقلابیون فرانسوی تروریسم را در فاصله زمانی سالهای 1789-1795 به عنوان شیوه و روشی رسمی اعمال میکردند. بنابراین واژه تروریسم در فرانسه به معنی وحشت وترس آمده و تروریسم به اصل حکومت وحشت و فشار و به شیوهای که در آن از قتلهای سیاسی و ترور دفاع گردد، اطلاق میشود. - در زبان فارسی برای واژه تروریسم هیچ معادل فارسی در نظر گرفته نشده است - . با این حال تاکنون هیچ تعریف جامع و مانعی از تروریسم که مورد توافق تمام کشورها و سازمانها باشد ارائه نشده است. دانشگاهیان، سیاست مدارن، کارشناسان امنیتی و روزنامهنگاران تعاریف مختلفی از تروریسم را ارائه میدهند.
به طوری که در برخی از تعاریف به طرز عمل سازمانهایتروریستی تاکید میشود و در برخی دیگر، به انگیزه و شخصیت تروریستها پرداخته میشود، عدهای نیز به شیوه عمل فردی تروریستها میپردازند - . - Ganor, 2002: 290 از سوی دیگر تروریسم برای عدهای یک جرم محسوب میشود، در حالی که برای دیگران فعالیتی است که از سوی خدا تکلیف شده است، برای برخی یک عمل مشخص برای کسب و حفظ قدرت به شمارمیآید و عدهای آن را به عنوان یک اقدام در برابر ظلم و ستم توجیه میکنند، برای عدهای نیز تروریسم به معنی حمله به صلح وامنیت است و برای دیگران تلاشی برای جستجوی هویت محسوب میشود - . - Lazare, 2002:13 بنابراین تعریف تروریسم بسیار مجادله برانگیز است.
شاید به همین دلیل است که بیش از 212 تعریف در مورد تروریسم وجود دارد که از این تعداد، 90 موردآنها از سوی حکومتها و دیگر نهادها به کار گرفته میشود - . - Spencer, 2006: 3 با این حال برای رسیدن به یک تعریف مورداجماع، باید به مهمترین و اساسیترین ویژگیهای تروریسم توجه شود. از جمله مهمترین ویژگیهای تروریسم که در اکثرتعاریف وجود دارند عبارتاند از بکارگیری خشونت، داشتن اهداف سیاسی، هدف قرار دادن غیر نظامیان Ganor, 2002: 294- - - 295 و ایجاد فضای رعب و وحشت. بنابراین با توجه به این ویژگیها، تروریسم و حملات تروریستی عبارت است از: " استفاده یا تهدید به استفاده از خشونت - با ابزارهای مختلف - توسط فرد، گروه و یا دولتی بر علیه اتباع - عمدتاً غیر نظامی - یک یا چندکشور به منظور ایجاد رعب و وحشت در جامعه هدف و دستیابی به اهداف سیاسی" - اطاعت و دبیری، . - 68 :1393
-2-3 موج مذهبی تروریسم
موج مذهبی در تقسیمبندی راپاپورت از آخرین سال دهه 1970م شروع میشود. در موجهای قبلی نیز معمولاً مذهب نقش مهمی داشته است؛ همانطور که درگیریهای ارمنیان، مقدونیان، ایرلندیان، قبرسیان و فلسطینیان نشان میدهد، فعالیتهای مذهبی و قومی نیز در مبارزات آنها وجود داشته است؛ اما تنها در این موج است که مذهب نقش بسیار متفاوت و مهمی ایفا میکند.درواقع یکی از خصوصیاتی که به تروریسم فعلی صفت جدید بخشیده است،استفاده از مذهب است. البته مذهب صرفاً وسیلهای برای مشروعیت بخشیدن به خشونت میباشد و چنین گروههایی فقط میخواهند با توجیه مذهبی مردم را نسبت به خود بدبین نکنند.
بر همین اساس آنها همچون سابق به اهداف سیاسی خود پایبند بوده و آنها را دنبال میکنند. درواقع تروریسم مذهبی از گروههای مذهبیای نشأت میگیرد که توانایی دست یافتن به اهداف خود را از راههای مسالمتآمیز سیاسی و دیپلماتیک ندارند. هدف همگی آنها – از هر دینی که باشند – استقرار تئوکراسی است. همه آنها قانون شریعت را برتر از قوانین ساخته دست بشر میدانند؛ اما با این حال، درهم تنیدگی انگیزههای مذهبی و اهداف سیاسی، باعث شده است تا تفکیک و تمایز میان جنبههای مذهبی و سیاسی گروههای تروریستی مذهبی مشکل شود. الهیات مذهبی در ابتدا باعث پیوستن اشخاص به گروه مذهبی میشوند.این گروههای رادیکال زمانی به موفقیت میرسند که اعضای خود را ترغیب نمایند تا از گروه اطاعت کرده و به اعمال تروریستی دست بزنند. در طول این پروسه الهیات درست و اصلی از بین رفته و یک ایدئولوژی رادیکال مذهبی جایگزین آن میشود.
بدینسان این ایدئولوژی از سویی باعث برانگیختن تروریستها شده و از سوی دیگر مشروعیتهای مذهبی لازم را برایاعمالشان مهیا میسازد - . - Rapoport, 2002 از اواخر دهه 70 میلادی دو حادثه تاریخی زمینه شکلگیری و فعالیت گروههای افراطی و تروریستی را در بین کشورهای اسلامی فراهم کرد. نخست پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و به دنبال آن شکلگیری جریانهای فرقهگرا و ضد شیعی در سراسر جهان اسلام و به خصوص در کشور پاکستان که مقابله با شیعیان و گسترش انقلاب اسلامی را وظیفه خود میدانستند و دوم اشغال افغانستان توسط شوروی و حمایت از گروههای جهادی به وسیله آمریکا و هم پیمانانش در چهارچوب استراتژی سد نفوذ در دوره جنگ سرد بود. بنابراین موج مذهبی تروریسم در کشورهای اسلامی که باشکلگیری گروههایی مانند القاعده، سپاه صحابه، لشکر جنگهوی در پاکستان آغاز شده بود، امروز با گسترش فعالیت گروههایی مانند القاعده، داعش، جبهه النصر و بوک الحرام کشورهای اسلامی را در بر گرفته است.
-3-3 گروهها و سازمانهای تروریستی در کشورهای اسلامی
در حال حاضر کشورهای اسلامی از جنوب شرق آسیا تا شبه قاره هند و از جنوب غرب آسیا تا شمال آفریقا میزبان گروههای تروریستی بزرگ و کوچکی هستند که حملات تروریستی متعددی را بر علیه دولت و ملتهای مسلمان انجام میدهند. گروههای
