بخشی از مقاله
چکیده
در گذشته جوامع اسلامی وجود مسجد جامع تعریف کننده ی مفهوم شهر بود. از آنجا که طراحی شهری باید براساس الگوهای اسلامی صورت پذیرد و در معماری و شهرسازی گذشته ایران این امر به خوبی میسر شده بود، بررسی و کنکاش عناصر هویت بخش شهر اسلامی در معماری گذشته ایران به منظور احیای آن در معماری اسلامی امروز، ضروری به نظر می رسد
مسجد، یکی از عناصر مهم و تاثیرگذار در شهرهای اسلامی است. مسجد جامع - خان - شهرکرد یکی از قدیمی ترین بناهای شهر شهرکرد است که در محله ی علیای شهرکرد واقع شده است،. این مسجد نمادی از ذوق و هنر معماری اسلامی است که در سال 1270 ه.ق ساخته شده است و تنها مسجد چهار ایوانی در استان چهارمحال و بختیاری محسوب می شود. با وجود اهمیت این مسجد، به دلیل ناکافی بودن پژوهش ها در مورد مسجد جامع شهرکرد، همچنان ساختار فضایی کالبدی آن تحلیل نشده است، بنابراین تحلیل ساختار فضایی کالبدی مسجد جامع - خان - شهرکرد هدف این پژوهش است.
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش توصیفی تحلیلی است و با مطالعات میدانی و مستند نگاری، اطلاعات پژوهش گردآوری شده است. بررسی های انجام شده بیانگر تحلیل پیشینه تاریخی مسجد جامع شهرکرد، سبک معماری ، ساختار فضایی کالبدی و معرفی اندام های مسجد است.
-1 مقدمه
هنر معماری همواره مهم ترین و ارزنده ترین مظهر قدرت حکومت ها بوده است ، چنانچه می توان گفت یادگاری های معماری هر سرزمین اسنادی گرانبها و پر ارزش بوده است که نشان دهنده قرن ها تکامل و ذوق و اندیشه ی هنری مردم آن سرزمین است
مسجد، یکی از شاخص ترین بناهای اسلامی است و در طول دوران اسلامی به مثابه مکانی برای نیایش، دارای ابعاد عملکردی و مفهومی بسیار وسیع تری بوده اند. مسجد درمیان ساختار و بدنه هر شهر و روستایی همیشه جایگاه ویژه خود را داشته اند و از بناهای دیگر نمایان تر وچشم گیرترند .مسجد بر دیگر نیایشگاه ها ،همان برتری را دارد که اسلام بر دیگر کیش وآیین ها دارد و نیازی به ستایش ندارد
اهمیت برخی از بناهای تاریخی همانند مساجد جامع شهرکرد در معرفی شیوه های هنری و معماری ادوار مختلف تاریخی که هویت اصلی شهر به آنها وابسته است، بررسی این بنا را مهم جلوه داده است. مسجد جامع شهرکرد یکی از آثار شایسته معماری است . این مسجد با ساختمان تمام آجری و گنبدهای قدیمی در شهرکرد و در کنار سایر آثار بناهای مذهبی و تاریخی استان، نمادی از معماری خاص مناطق سردسیری با دو شبستان تابستانی و زمستانی است. روحانیت و صفای این مسجد که حکایت از صفای باطن سازندگان و بانی آن دارد و هر بیننده را مجذوب خود می سازد
این مسجد در تاریخ 1356/5/10 به شماره ی 1543 به ثبت مجموعه ی آثار ملی ایران رسید. . این مقاله قصد دارد تا پس از توصیف تفصیلی بنا، با استفاده از منابع مکتوب، مشاهدات میدانی و تحلیل ویژگی های کالبدی و مطالعات تطبیقی به تحلیل ساختار فضایی کالبدی آن بپردازد .مسجد، یکی از عناصر مهم و تاثیرگذار در شهرهای اسلامی است، در طول تاریخ شکل گیری شهرهای اسلامی مساجد همواره به عنوان فضاهای عمومی مهم و مردمی دارای عملکردهای متعدد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی بوده و در زندگی مردم نقش محوری داشته اند. هدف این پژوهش تحلیل ساختار فضایی کالبدی مسجد جامع - خان - شهرکرد است . روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش توصیفی تحلیلی است و با مطالعات میدانی و مستند نگاری ، اطلاعات پژوهش گردآوری شده است.
پیشینه تاریخی مسجد جامع شهرکرد، سبک آن، تحلیل ساختار فضایی کالبدی، معرفی اندام های مسجد ، ... بر اساس روش تحلیلی توصیفی بر مبنای گزارشات میراث فرهنگی و منابع تاریخی موجود به قلم تحریر در آمده است. با توجه به اطلاعات محدود در زمینه مسجد جامع شهرکرد و تحلیل ساختار فضایی کالبدی آن و ناکافی بودن پژوهش در مورد آن ، سعی شده است از همین منابع محدود استفاده شود و البته بخش اعظم این اطلاعات از طریق مشاهدات میدانی مولفان و نیز بهره گیری از بررسی های سودمند سایر محققین که در گذشته این اثر را مورد بررسی قرار دادند، فراهم گردیده که به آنها اشاره خواهد شد.
بررسی های انجام شده بیانگر تحلیل پیشینه تاریخی مسجد جامع شهرکرد، سبک معماری ، ساختار فضایی کالبدی و معرفی اندام های مسجد است؛ لذا بررسی ها نشان می دهد که مسجد جامع شهرکرد محل تجلی مجموعه ای از هنرهای اسلامی می باشد که در این مسجد نه تنها دین با هنر ملاقات می کند بلکه مهم ترین نمودهای هنر معماری اسلامی جزء ویژگی های بارز مسجد می باشد . همین طور مجموعه ای از جلوه های هنری را می توان در این مسجد مشاهده نمود که عبارتند از آجرکاری، کاشی کاری، مقرنس کاری، خوش نویسی، فضا آرایی و مجموعه هایی که از هنر در خدمت مسجد قرار گرفته است.
تا کنون پژوهشگرانی در مسجد جامع شهرکرد فعالیت های تحقیقاتی و عملی انجام داده اند . نخستین گزارش ها را در این مورد باید در منابع تاریخی جستجو کرد. برخی پژوهش ها این مسجد را با دید تاریخی بررسی کرده اند وسیر تحول آنرا با ارائه شواهدی همچون کتیبه ها بیان کرده اند تعداد دیگری از پژوهش ها با بررسی میدانی و بهره گیری از منابع مکتوب برای تحلیل خود بهره برده اند و همچنین میراث فرهنگی شهرکرد به مرمت آن پرداخت. سایر پژوهشگران نوشته پژوهش های پیشین مبنای اصلی بررسی مسجد قرار می دهند. اما تحقیقات منسجمی و منظمی که به تحلیل سبک مسجد و معرفی آن و بررسی اندام های مسجد بپردازد، و این مسجد را به عنوان عنصری تاریخی در شهرکرد معرفی کند ، صورت نگرفته است .
-2 پیشینه تاریخی مسجد جامع شهرکرد
مسجد جامع شهرکرد از نظر معماری و وسعت کامل ترین و بزرگ ترین مسجد تاریخی استان محسوب می شود . بانی مسجد جامع شهرکرد حاج محمدرضا خان ستوده، از خوانین خاندان ریاحی بوده است که آن را در زمینی به مساحت بیش از 2500 مترمربع و فضای داخلی قریب700 متر در بافت قدیمی شهرکرد بنا کرده است. از او آثاری دیگر نیز، از جمله حمام و مدرسه و پل و قنات، باقی مانده است. این مسجد قبل از انقلاب به نام واقف آن "مسجد خان " خوانده می شدو بعد از انقلاب به "مسجد جامع شهرکرد" شهرت یافت. مسجد جامع شهرکرد تنها مسجد چهار ایوانی در استان چهارمحال و بختیاری محسوب می شود. بنابر اشعاری که بر بدنه بیرونی بنا منقوش شده این بنا در تاریخ 1270 هجری قمری به پایان رسیده است.
برپا چو بنا مسجد جامع شد در روی همه خلق ساجد راکع شد / بر خاک نهادیم سر طاعت را تا کوکب بخت از افق طالع شد / چون بانگ اذان زبام او گشت بلند در خلد برین خلد ملک سامع شد / تاریخ بنای وی هزار است و دویست پس باز هفتاد و اگر بالغ شد
برای آن که مسجد بتواند جایگاه حقیقی خود را در جامعه محقق سازد، لازم است دو دسته کارکرد را به صورت همزمان تامین نمایند: 1- کارکردهای آیینی -2 کارکردهای فرهنگی-اجتماعی
مسجد جامع شهرکرد در قدیم از مهمترین کانونهای عبادی سیاسی بوده و در دوران پیروزی انقلاب اسلامی هم به عنوان پایگاه مراسم عبادی سیاسی همچنان جایگاه خود را در حیات اجتماعی این شهر حفظ کرده است .این مسجد از هر جهت آباد و مجهز و از سایر مساجد شهر معروف تر و در تمام مدت سال مورد استفاده اهالی ا ست که علاوه بر انجام فرایض یومیه و روضه خوانی و مجالس ختم و قرائت قرآن ، مجالس جشن و سخنرانی ها و غیره در آن منعقد می گردد
-3 موقعیت قرارگیری آن در بافت شهر
مسجد جامع شهرکرد یا »مسجد خان« در بافت قدیمی شهرکرد و هسته اولیه شهرو تقریباً در مرکز شهر و در خیابان ملت و در کوچه ای به نام »مشرف« کنار بازار شهرکرد واقع شده است - شکل . - 1 جهت قرارگیری آن جنوب غربی- شمال شرقی که همان رون راسته است، می باشد. بنای مسجد جامع شهرکرد نقش ویژه ای در شکل گیری و توسعه شهر داشته به طوری که علاوه بر جنبه کارکردی، در سازماندهی فضاهای شهری بسیار برجسته بوده است.نکته در خور توجه مسجد جامع شهرکرد ارتباط قوی با بافت شهری و بازار شهر است. مسجد جامع شهرکرد در بین عناصر تاریخی دیگری چون حمام خان مسجد جامع درسمت جنوب غربی مسجد و خانه مرتضوی ها در شمال مسجد و خانه آینه، امامزاده حلیمه و حکیمه خاتون - س - و مسجد اتابکان قرار گرفته که کهن ترین آن ها مسجد اتابکان است.
شکل - . - 1 موقعیت قرار گیری مسجد جامع شهرکرد در شهر
- 4 معرفی و تحلیل فضاهای مسجد جامع شهرکرد
از دیرباز بناهای مذهبی یکی از اساسی ترین عناصر تشکیل دهنده شهرهای اسلامی بودند و تداوم حضور بناهای مذهبی در فرم و ساختار شهر از زمان ایجاد اولین شهرهای اسلامی تاکنون با حیات آنها همراه بود. شهر ایرانی هم عمق و غنای تمدن اسلامی را با بهره گیری از روح معنویت مسجد نشان می دهد. اهمیت مسجد در شهرهای کهن اسلامی تا آنجا بوده است که واژه شهر تنها به جایی اطلاق می شده که در آن مسجد جامع ساخته شده باشد
سبک معماری مسجد جامع شهرکرد چهار ایوانی و دارای دو شبستان زمستانه و تابستانی است . این مسجد دارای صحن وسیع، ایوان، مناره و غرفه های متعددی است ،مکان هایی که به طلاب و اهل منبر اختصاص داده شده رو به نورجنوب است که بیشترین تاثیر را درگرم شدن دارد
