بخشی از مقاله
تحلیل سازگاری فضاها و مکانیابی خانه های سالمندی با استفاده از GIS : نمونه موردی شهر تبریز
چکیده
آمارهای ارائه شده بیانگر افزایش روز افزون قشر سالخورده در پروسه 40 ساله ی کشور می باشد. هدف از انجام این تحقیق تعیین مکانهای مناسب برای خانه های سالمندان در شهر تبریز با استفاده از سامانه اطلاعات مکانی (GIS) می باشد.
در پروژه ی حاظر با بررسی و ارزیابی فاکتورهای موردنیاز در مکان یابی خانه سالمندان و به کار گیری نقشه های پایه شـهر تبریز ابتدا با توجه به فاکتورهای موثر و لازم برای مدل سازی ، مکانهای مناسب شناسایی گردیـده و پـس از طبقـه بنـدی مجدد (Reclassification) و استفاده از روش وزندهی مقایسه زوجی، بهترین مکان انتخاب گردیده است.
در این روش به هر یک از فاکتورها موثر در انتخاب مکان مورد نظر وزنی متناسب با پارامترهای مربوطه اختصاص داده شده و با استفاده از مدل تهیه شده، و روش همپوشانی شاخص تلفیق، مناطق مناسب مشخص گردیـده و بهتـرین مکـان بـرای احداث مرکز خدماتی خانه ی سالمندان تعیین گردید.
کلمات کلیدی: مکانیابی، معیارهای مکانیابی،، سامانه اطلاعات مکانی، خانه ی سالمندان، GIS، شهر تبریز
.1مقدمه و هدف
امروزه زندگی در شهرها، با توجه به ساختار فضایی- کالبدی پیچیده مناسبت ها و فعالیت های اقتصادی- اجتماعی، تعمیق و گسترش تقسیم کار اجتماعی و اقتصادی و نیازهای فزاینده فرهنگی، فراغتی و اجتماعی شهروندان، بیش از هر دوره دیگـری وابسته به خدمات است .[7] لذا الگوهای خدماتی در جوامع شهری، ضرورت نیاز بـه برنامـه ریـزی در شـهرها دارد. یکـی از اهداف مهم طراحان شهری، ایجاد محیط شهری است که در آن شهروندان به آسانی بـه خـدمات شـهری دسترسـی داشـته باشند، چرا که دسترس پذیری نشان دهنده ی کیفیت یک محیط شهری است.[15] در واقع می توان گفـت رشـد هوشـمند شهری، با توجه به اثرات جبران ناپذیر توسعه پراکنده و بدون برنامه، بر رشد متمرکز و برنامه ریزی شده در بافتهای مرکـزی شهرها تاکید دارد و برنامه ریزی به منظور ارتقا کیفیت محیط یکی از مهم ترین فرصـت هـای بازسـازی فضـاهای مرکـزی شهرها عنوان می کند.[18] بخشی از این مراکز خدماتی را خدمات مرتبط با سلامت روحی، روانی و جسمی سالمندان شـهر تشکیل می دهد که توسط مراکز خدماتی- اقامتی سالمندان مستقر در نواحی داخل شهر به سالمندان ارائه می گردد. امـروزه جمعیت سالمند رو به افزایش کشور، تقاضا برای خانه های سالمندی جدید را افزایش می دهد. باید توجـه داشـت کـه ایجـاد مراکز خدماتی جدید، مستلزم هزینه های زیادی می باشد و تعیین مکان بهینه این مراکز به نحوی که همه شـهروندان از آن بهره مند شوند، مهم است. مکان جغرافیایی جز اصلی دسترسی به خدمات شهری است که توسط محققین با دیدگاه متنـوع و گسترده و با تکنیک های متعددی مورد بررسی قرار گرفته است.[13] یکی از اهداف مهم برنامه ریزی کاربری اراضی شهری تامین مناسب خدمات عمومی است. توزیع فضایی- مکانی مطلوب این خدمات با توجه به تحولات و تغییرات آینـده شـهری،
1
موجب رضایت مندی شهروندان خواهد شد چرا که با توجه به تغییـرات مـدرن جهـانی و بوجـود آمـدن مسـائل و مشـکلات مختلف برای شهرها و روستاها، توجه به امر خدمات رسانی به شهروندان در کوچکترین زمان ممکن، دارای اهمیـت فراوانـی است.[12] در برنامه ریزی شهری، معیارهای مهم مکان گزینی از جمله سازگاری، آسایش، مطلوبیـت، کـارایی و ایمنـی مـی باشد.[4] چرا که با توجه به مسائل مختلف شهری از جمله ترافیک در شهرهای بزرگ، میزان جمعیت نوای، حمـل و نقـل و
... دسترسی و توزیع این مراکز با عنایت به کاربری های مناسب مورد توجه و اهمیت است. از جمله سیستم های مـدیریتی و کاربری در جهت برنامه ریزی، استفاده از سیستم های (GIS1) است.[1] به عبارت دیگر با توجه به توانایی هـای وسـیع GIS در مسائل تصمیم گیری و توانایی ادغام و رویهم گذاری لایه های اطلاعاتی بهترین گزینه ی مناسب و منطقی جهت یـافتن محل مناسب استفاده از GIS و تکنولوژی مربوط به آن می باشد.[14] یکی از سامانه هایی که بواسطه فـن آوری اطلاعـات امروزه در مکانیابی پروژه ها مورد استفاده قرار می گیرد ، سامانه اطلاعات مکـانی (GIS) مـی باشـد.GIS عـلاوه بـر ایجـاد، مدیریت، پرس و جو، تجزیه و تحلیل و نمایش داده های مکانی و توصیفی، می تواند به عنوان یک سیستم پشتیبان تصـمیم گیری (DSS) نیز مورد استفاده قرار گیرد. در واقع GIS میتواند از برنامه ریزی و تصمیم گیـری مـدیران حمایـت و پشـتیبانی نماید. هدف تحقیق حاضر، بررسی و ارزیابی توزیع فضایی- مکانی مراکز خانه های سـالمندان در شـهر تبریـز بـا اسـتفاده از روش ذکر شده جهت مکان یابی این مراکز و ارائه مکان های پیشنهادی بر اساس معیارهای مورد استفاده برای برنامه ریزی در آینده می باشد.
.2تئوری و پیشینه تحقیق
سیاست کلی مکان یابی مراکز اقامتی از جمله خانه های سالمندان در ایران سیاستی بدون برنامه خاص و مدون بوده است به گونه ای که برای ایجاد خانه ی سالمندان در محدوده های شهری مهمترین اصل اخذ مجـوز خانـه ی سـالمندان و سـپس خالی بودن زمین، بدون مالک بودن آن یا مواردی از این قبیل بوده است. کلیـه ی نظریـه هـای مکانیـابی بـا بـه کـارگیری تکنیک های مختلف سعی می کنند که عوامل موثر بر استقرار فضایی فعالت های گوناگون شهری را بشناسـند. مـدل هـای مکان یابی توسط افراد متعدد در میط های مختلف ارائه شده است که هر کدام با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیطی در زمانهای متفاوت به کار رفته است. انسان همیشه مایل بوده است که با توجه به هزینـه کمتـر و سـود بیشـتر و دسترسی به منابع، مکان فعالیت خود را در نظر بگیرد. بنابراین نکته ای که باید نظریه های مکان یابی و سـاختار شـهر ذکـر شود این است که تمام آن ها بر اصول مکانیسم بازار مبتنی است.[19] در تعیین مشخصات مکانی هر نوع استفاده از زمین یا هر نوع فعالیت شهری، دو عامل هدایت کننده یعنی عامل رفاه اجتماعی و عامل رفاه اقتصادی ملاک سنجش قرار می گیرند. بر اساس این دو عامل کلی شش معیار سازگاری، آسایش، کارایی، مطلوبیت، سلامتی، ایمنی ملاک برنامـه ریـزی کـاربردی زمین شهری قرار می گیرد.[17] آنچه در فذایند مکان یابی مهم جلوه می کند، تبیین معیارهای اصلی مرتبط با موضوع مـورد بررسی در مکان یابی است. این معیارها قابلیت تعمیم پذیری در بسیاری از پروژه های مشابه را دارند اما پس از تبیـین معیـار های اصلی، تعریف زیر معیارهای مرتبط با موضوع و موقعیت محلی مکان یابی، فرایند مکانیابی را خاص آن موضوع و منطقه می کند.
.3مواد و روشها
مکانیابی فعالیتی است که قابلیت ها و توانایی های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر
کاربری ها و تسهیلات شهری برای انتخاب مکانی مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه و تلیل قرار می دهد. معیارهای
2
مکان یابی در برنامه ریزی کاربری اراضی، به طور کلی استاندارد هایی هستند که با آن ها مکان بهینه یک کاربری در شهر، مورد سنجش قرار می گیرد. مشخصات ملی و احتیاج ساکنین شهر، اساس تعیین معیارهای مکانی کاربری زمین شهری به شمار می رود.[6] به طور کلی مهمترین معیارهایی که در مکانیابی ها مورد توجه قرار می گیرند عبارتند از:
الف) سازگاری ب) دسترسی ج) مطلوبیت د)کارایی ز) ایمنی ه) ظرفیت
بررسی و ارزیابی فاکتورهای موردنیاز در مکان یابی خانه ی سالمندان در مکان یابی فضاهای آسایشگاه ها باید اصول و معیارهای لازم رعایت شود تا این فضاها به صورت متوازن در سطح شهر توزیع شود. برخی از این معیارها توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن تدوین شده است؟ برخی دیگر نیز توسط پژوهش های انجام شده توسط کارشناسان برنامه ریزی مکانی در زمینه ی مکان گزینی فضاهای خانه ی سالمندان انجام گرفته است؟ در این پژوهش به مکان یابی خانه های سالمندان با در نظر گرفتن مولفه ی سازگاری به بررسی و بحث در تایین مکان یابی مناسب برای خانه های سالمندی خواهیم پرداخت:
سازگاری:
عمده ترین تلاش شهرسازی ، مکان یابی برای کاربری های گوناگون در سطح شهر و جداسازی کاربری های ناسازگار از یکدیگر است ؟ کاربری هایی که دود ، بو ، صدا و شلوغی تولید میکنند ، باید از کاربری های دیگر ، به ویژه کاربری های مسکونی ، فرهنگی و اجتماعی جدا شوند.[6] در مقابل فعالیتهایی که مکمل یکدیگرند در کنار هم جایابی می شوند؟کاربری های سرویس دهنده با ترتیب اولویت همجواری نیز مشخص می شوند ؟برای نمونه در ضوابط مربوط به کاربری مسکونی، سرویس دهنده بی کالبد (فضای باز، گذران اوقات فراغت و؟؟؟) بهداشتی و درمانی و آموزشی و تجاری به ترتیب از اولویت همجواری برخوردارند؟تمرکز کاربری های تجاری مشتمل بر واحد های تجاری،خرده فروشی،دفاتر خصوصی ،خدمات عمومی،بانک ها،صنایع و کارگاه های بزرگ و کوچک هتل ها و سالن های غذاخوری و؟؟؟در کنار فضاهای فرهنگی سازگار محسوب می شود.[11]
همجواری مراکز خدماتی،فضاهای سبز عمومی و ورزشی ایستگاه های وسایل نقلیه عمومی، پارکینگ های عمومی ، در کنار فضای آسایشگاهی، مناسب بشمار می رودب9ب. ایجاد و احداث کاربری های مذهبی و درمانی ضمن رعایت کلیه برهای اصلاحی در منطقه عملکردی ،محله ای، ناحیه ای، شهری... طبق ضوابط هر یک از مناطق عملکردی مجاز است؟ همجواری مراکز تولیدی، کنار فضای تجاری نامناسب بشمار می رود.[9] همجواری کاربری تجاری به صورت متمرکز و یا
3
منفرد و نیز عمده فروشیها ، آرامستان گاه ها و ایستگاههای پمپ بنزین و واحدهای آموزشی با آسایشگاه های سالمندان
نامناسب استب9ب.
شعاع دستری سازگاری فضاها به در جدول زیل تدوین گردیده است:
کاربری های سازگار با کاربری آسایشگاه سالمندان کاربری های مذهبی: شامل مساجد، حسنیه ها، تکایا که در مجاورت سالمندان از لحـاظ نیازمنـدی روانشـناختی بـه ایـن
کاربری ها مناسب به شمار می آید. این در صورتی است که مراسم مختلف که در مسجد برگـزار مـی گـردد باعـث آلـودگی صوتی و بعضا در روان سالمندان مخصوصا در مراسم عزاداری در مراسم ترحیم اختلال ایجاد نکند.[9]
کاربری مسکونی: این نوع کاربری دارای نیازهای مشابه با کاربری اقامتی چون خانه سالمندان می باشـد. در نتیجـه مـی توان به عنوان همجوار مناسب با مراکز سالمندان محسوب شود. چرا که مجاورت این مراکز به کاربری های مسکونی عـلاوه بر ایجاد امنیت از لحاظ روحی روانی، القا کننده ی فضای گرم خانواده برای سالمندان خواهد بـود. همچنـین مجـاورت ایـن مراکز به فضاهای مسکونی منطقه ی شهری هم از طرف خانواده ی سالمندان و هم از نظر خود سالمندان، از نظر روانشناسی مناسب می باشد زیرا که خانواده و خود سالمندان احساس نزدیک بودن به فرزندانشان را خواهند داشت که از نظر دستری بـه فرزندان احساس آرامش به هر دو طرف را خواهد داد.[9]
کاربری فضای سبز: بیشترین تاکید که در کلیه تحقیقاتی که در زمینه مراکـز سـالمندان صـورت گرفتـه اسـت ارتبـاط و مجاورت مراکز سالمندان با فضا های سبز می باشد.[9]
لیکن همجواری آنها با مراکز سالمندان می تواند از نظر سالمسازی هوا، جلوگیری از آلودگی ها و انتقال آن به مرکز سالمندان و ایجاد خط بصری و آرامش ذهنی که سالمندان با تماشای آن فضا کسب می نمایند. در بهبود و سلامت سالمندان مئثر واقع می گردد. البته فضاهای سبز به صورت مراکز تفریحی مانند پارکهایی که دارای وسایل بازی و تفریحی می باشند بهتر اسـت با یک فاصله ی مناسب از این مراکز فوق احداث شوند. احداث وسایل ورزشی و بازی هایی از جمله میز پینـگ پونـگ، میـز شطرنج و... مناسب می باشد.
کاربری ورزشی: شامل مجموعه های ورزشی و مکان های ورزشی می باشد کـه شـرایط مناسـب جهـت گـذران اوقـات فراغت سالمندان فراهم می نماید . این مراکز از جهت حفظ سلامت سالمندان برای این مراکز بسیار سازگارا می باشد. کاربری فرهنگی: کاربری های فرهنگی به لحاظ ماهیت عملکریشان بسیار مناسب برای گذران اوقات فراغت سالمندان و ایجاد محیطی اجتماعی در میان اقشار مختلف می باشد. از جمله این کاربریها به کتابخانـه هـا، مراکـز فرهنگـی، مـوزه هـا، نمایشگاه ها، گالری ها، سینما و ... اشاره نمود.[11]
4
کاربری درمانی: این نوع کاربری نیز همچون مراکز سالمندان نیازمند فضای آرام و بدور از هر گونه آلودگی های صـوتی و هوا است و دسترسی سریع از مراکز سالمندان به مراکز درمانی ضروری می باشد.[9]
کاربری مشروط یا نیمه سازگار با کاربری آسایشگاه سالمندان کاربری تجاری: این کاربری مشتمل بر واحد های تجاری خرده فروشی( اغذیه، داروخانه هـا و وسـایل مـورد نیـاز بـرای
گذران زندگی) که بین کاربری های سازگار برای این مراکز می باشـد بـه غیـر از آن مراکـزی چـون عمـده فروشـی، دفـاتر خصوصی، خدمات عمومی، بانک ها، صنایع و کارگاه های سبک و سنگین، هتل ها و سالن های غذاخوری و... که بـه دلیـل ایجاد ازدحام و مشکلات تردد، سازگار با مراکز سالمندان نمی باشد.[11]
کاربری ارتباطی: کاربری ارتباطی بواسطه ی عملکرد از منابع اصلی آلودگی صوتی و هوایی به شمار می آیند. از طرفی به دلیل خصرات جانی که برای سالمندان دارد با این کاربری ناسازگار می باشد.
کاربری خدماتی: این کاربری ها مشمول کاربری های خدماتی چون آتشنشانی، ایسـتگاه هـای سـوخت گیـری و ... مـی باشند که به دلیل ایجاد آلودگی های صوتی و تردد در منطقه تعیین شده برای مراکز سالمندان نامناسب می باشـند ولـی بـه دلیل نیازمندی به این مراکز در کل سطح شهر و نیاز به این مراکز ، بایستی در مجاورت این مراکز با توجه به شعای دسترسی واقع گردند.[9]
کاربری ناسازگار با کاربری آسایشگاه سالمندان کاربری آموزشی: اصولا همجواری کاربری آموزشی در کنار کاربری آسایشگاه ها توصیه نمی گردد. دلیل این امـر ایجـاد ازدحام و آلودگی صوتی در مجاورت مراکز آسایشگاهی می باشد.
کاربری ارتباطی: کاربری ارتباطی بواسطه ی عملکرد از منابع اصلی آلودگی صوتی و هوایی به شمار می آیند. از طرفی به دلیل خصرات جانی که برای سالمندان دارد با این کاربری ناسازگار می باشد.
کاربری بیمارستان های عفونی: این نوع کاربری به دلیل اینکه خود از منابع شیوع آلودگی های میکروبـی، شـیمیایی و حتی رادیواکتیویته می باشد بین کاربری های ناسازگار جای می گیرد.[11]
کاربری مکان های شلوغ: مراکزی چون گورستان ها، کشتارخانه ها، مرغداری ها و دباغ خانه هـا نیـز بـه دلیـل ایجـاد ازدحام و ایجاد آلودگی های زیستی به عنوان مراکز ناسازگار تعیین گردیده است.
کاربری شبکه های اصلی حمل و نقل: شبکه های اصلی حمل و نقل با ایجاد آلودگی صوتی و همچنین خطرات جانی برای سالمندان مناسب نمی باشد. این شبکه ها به دلیل ایجاد ناامنی روحی و جسمی برای سالمندان، ضرر و زیان هـای غیـر قابل جبران را به همراه خواهد داشت.
کاربری های صنعتی: مراکز صنعتی از جمله تولیدی ها، کارخانه جات و... به دلیـل ایجـاد آلـودگی صـوتی و محیطـی در محیط اطراف خود از ناسازگاری با مراکز سالمندان برخوردار می باشد.[11]
با در نظر گرفتن ضوابط ذکر شده در جدول زیر تدوین گردیده است:
