بخشی از مقاله
تأثير فضاي مجازي بر امنيت ملي ج .ا.ايران و ارائۀ راهبرد
(با تأکيد بر ايفاي نقش سرمايۀ اجتماعي)
فضاي مجازي، مانند شمشيري دو لبه ، از يک سو ساختارهاي فرهنگي، اجتمـاعي و امنيتي ملت ها را با تهديد متوجه ساخته و از سويي ديگر، فرصت هاي ارزشـمندي را براي معرفي قابليت هاي جوامع فراهم ساخته است . با اين فـرض و گمـان ، مقالـۀ حاضر در پي شناخت تأثير فضاي مجازي بر امنيت ملي کشـور اسـت و بـا بررسـي ابعاد اثرگذاري اين فضا، يافته هاي تحقيق در قالب پرسشنامه در معـرض قضـاوت و ارزيابي بيست نفر از کارشناسان اين حوزه قرار گرفت کـه ضـمن تأييـد گويـه هـاي تأثيرگذار، داده هاي آن با روش هاي آماري مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت و بر اين اساس ، آسيب پذيري امنيت ملي کشور در برابر کـارکرد سياسـي فضـاي مجـازي در اولويت نخست تهديد قرار گرفت . در ادامه نيز، راهکارها و راهبردهاي مواجهۀ فعال مورد پرسش واقع شد که در ميان راهبردهاي ارائه شده ، تأسيس مرکـز سياسـتگذاري به منظور مديريت يکپارچه ، بهـره گيـري از ظرفيـت هـاي جامعـه و تقويـت سـرمايۀ اجتماعي در صدر راهبردهاي منتخب قرار گرفت .
واژگان کليدي: فضاي مجازي، فرصت ، تهديد، جنگ نرم ، امنيت ملي .
١. کليات
اولين وبگاه شبکۀ اجتماعي در سال ١٩٩٧ آغاز به کار کرد و در حال حاضر صـدها
1SNSs در جهان وجود دارند که طيفي از فعاليت ها، علاقه منديها و کاربران را پشتيباني ميکنند (٢٣٠−٢١٠ :٢٠٠٧ ,Ellison &Boyd (. امروزه فراگيري اينترنت و فناوري هاي جديـد ارتباطي- اطلاعاتي، موجب ظهور فضاي مجازي در کنار جهان واقعي شده و اين امـر، معادله ها و الگوهاي ارتباط هاي سنتيِ توليد، انتقال و مصرف اطلاعات را بـر هـم زده و موجب تغيير در آن شده است . چنين فضايي، بـه عنـوان واقعيـت مجـازي يکپارچـه ، از ويژگي هايي مانند بيمکاني، فرازماني ، صنعتي محض بودن ، محـدود نبـودن بـه قـوانين دولت - ملت ها، معرفت شناسي تغيير شکل يافتۀ فرانوگرا، قابليت دسترسـي همزمـان بـه فضاهاي فرهنگي، اعتقادي، اقتصادي، سياسي و نيز آزادي از هويت جنسـي برخـوردار است . اين وبگاه ها محيطي را فراهم آورده انـد کـه کـاربران ، فـارغ از ابعـاد جغرافيـايي، جمعيتي، جنسـيت و ايـدئولوژي هـاي متفـاوت ، بـا ديگـران ، احسـاس خـودي بـودن ، صميميت ، امنيت و حفاظت ميکنند و در قالب بارگذاري ويدئو، مرور ويـدئوي ديگـر کاربران ، بارگذاشتن يادداشت و... به فعاليت ميپردازند.
١-١. طرح مسئله
با خلق جهان مجازي، اکنون کشورهايي در فضاي مجازي وجـود دارنـد کـه هـر کدام شامل چندين شهر، با شهرونداني فعال و مرتبط ميباشـند، بـا ايـن تفـاوت کـه اهالي اين شهرها شايد هيچ وقت يکديگر را نديده ، ولي ممکن است گاه در اين فضا، تشکل هاي اجتماعي و يا صنفي منسجمي تشکيل داده باشند. اينترنت به عنوان رسـانۀ نوظهور جهاني، در ابتداي ورود به کشور در سـال ١٣٧٠، از آن جهـت کـه از بسـتر اجتماعي و فرهنگي آن نشئت نگرفته بود، با نوعي بيگانگي در محـيط مواجـه بـود و
حتي پس از ورود اين فناوري، دانشگاه ها و دانشگاهيان ، فاقد علم و تخصـص کـافي در اين زمينه بودند. از اين رو، تـا سـال هـا برخـورد بـا آن ، از موضـع انفعـال بـود و پيش فرض اصلي مسئولان نيز بر «تهديدآميز» بودن اين پديده قرار داشت . با گذشـت زمان و آشکار شدن ابعاد مختلف و متنوع اثرگذاري فضاي مجازي و وقوف بيشتر به ماهيت دوگانۀ (تهديد. فرصت ) اين رسانه ، توجه به شناخت جنبه هاي فرصت زايي آن نيز بيشتر شد و افزون بر دانشگاه ها، مراکز دينـي ماننـد حـوزه هـاي علميـه نيـز وارد فعاليت در اين عرصه گرديده و به توليد محصولاتي به نفع دين و فرهنگ پرداختنـد.
اين رسانه ها، فضاي مناسبي را براي معرفي داشته هاي فردي.جمعي فـراهم سـاخته و همچنين ابزار و امکان مقابله با جنگ نرم دشـمن را نيـز در خـود جـاي داده اسـت .
بنابراين ، با فراهم شدن فضاي ارتباط اجتماعي مجازي، فرهنگ هـاي سـنتي، دينـي و خُرده فرهنگ ها نيز مجال عرض اندام يافته و امکان تحقق سلطۀ فرهنگـي مـورد نظـر غرب بيش از پيش در حال رنگ باختن است . با اين حـال ، پـيش نيـاز اساسـي بـراي حضور مؤثر در اين دنياي جديد و تبديل شدن به نقش آفريني فعال ، شناخت صـحيح ماهيت و کارکردهاي اين فضاست که حصول اين شناخت و تبديل شـدن تهديـد بـه فرصت ، انتظاري موجه و قابل دستيابي خواهد بود.
٢-١. ضرورت و اهميت موضوع
امروزه فضاي مجازي به بخش تفکيک ناپذيري از زندگي انسان ها تبديل شـده و بـا سرعت شتابان ، تمامي شئون و عرصه هاي زيست بشر را تحت تأثير قرار داده اسـت . از اين رو، ماهيت شناسي اين فضا و تشخيص شرايط و الزام هاي تبديل شدن بـه بـازيگري توانمند در اين عرصه ، نخستين گام است و هر گونه بيتوجهي و غفلت نسبت بـه ايـن پديده ، صدمه ها و آسيب هاي خطرناکي را متوجه جامعه خواهد نمود.
٣-١. پرسش تحقيق
١-٣-١. فضاي مجازي چه تأثيري بر امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران دارد؟
٢-٣-١. راهبردهاي ارتقاي امنيت ملي در فضاي مجازي کدام است ؟
٤-١. فرضيۀ تحقيق
١-٤-١. فضاي مجازي داراي تأثيرهاي مثبت و منفي بر امنيت ملي است و تـاکنون بيشتر بر تأثيرهاي منفي توجه شده است .
٢-٤-١. به کارگيري راهبردهاي فعال ، تأثير بيشتري بر افزايش امنيت ملي کشور دارد.
٥-١. روش تحقيق
تحقيق حاضر با روش توصيفي – تحليلي بر پايۀ مطالعۀ کتابخانه اي (فيش بـرداري) و پيمايش (پرسشنامه در طيف ليکرت ) بوده است .
٦-١. جامعه و نمونۀ آماري تحقيق
جامعۀ آماري انتخابي، شامل کارشناسان و پژوهشگران حوزة رسانه و فضاي مجازي در دو مرکز دانشگاهي (دانشگاه تهران و دانشـگاه امـام حسـين (ع ) و مرکـز تحقيقـات راهبردي دفاعي به تعداد تقريبي پنجاه نفر بوده که مبتني بر فرمول مورگان ، حجم نمونه به تعداد بيست نفر انتخاب شده اند. تحصيلات پانزده نفر از اين تعـداد، دکتـري و پـنج نفر کارشناسي ارشد بوده است . بـه منظـور بررسـي و انـدازه گيـري پايـايي سـؤال هـاي پرسشنامه از شاخص ضريب آلفاي کرونباخ استفاده شده و مقدار بزرگ تر آلفـا (مقـدار نزديک به ١) نشانگر پايايي بيشتر پرسشنامه است . محاسبۀ اين ضريب به وسيلۀ نرم افزار
SPSS انجام شده که مقدار خروجي کارکردهاي اجتماعي- فرهنگـي، سياسـي، امنيتـي و روانشناختي به ترتيب ٠.٧٧٦، ٠.٨٤٥، ٠.٦٣٦ و ٠.٧٨٩ بوده است .
٢. مباني نظري تحقيق
قرآن ميفرمايد:َ فمَنِ اعَْتدَي عَلَيْکُمَْ فاعَْتدُواْ عَلَيْهِِ بمِْثلِ مَا اعَْتدَي عَلَيْکُم ْ. شـايد يـک تفسير آيه اين باشد که با همان ابزاري که به جنگ شما ميآيند بايد بـه جنـگ دشـمنان رفت ، پس پاسخ تهديد نرم ، مقابلۀ نرم است . همچنين در قرآن آمده است : وَأَعِدُّواَْ لهُـم مَّا اسَْتطَعُْتم مِّنُ قوٍَّة. اين آيه اشاره دارد که بايد از تمامي ظرفيت هاي ممکن در مقابله بـا تهديدهاي بالقوه و بالفعل دشمن ، از جمله در عرصۀ جنگ نرم بهره گرفت . به عبـارتي، مبناي نظري اين مقاله در چگونگي مواجهه با آسيب ها و مخاطره هاي فضـاي مجـازي، اين است که بايد سلاح ها در اين مصاف ، از جنس سلاح مهاجم باشد.
٣. ماهيت شناسي و کارکردهاي فضاي مجازي
تبارشناسي و گونه شناسي فضاي مجازي، از الزام هاي اوليـه و اساسـي بـراي موفقيـت تحقيق در اين فضا ميباشد و به واسطۀ ايجاد اين درک، امکـان مـديريت ادراک و ترسـيم راهبرد امکان پذير خواهد بـود. رونـد تغييـر و تحـولات سـريع عصـر حاضـر، نشـانه اي قـوام يافتـه از تغييرهـا در آينـده اسـت و امـروزه هـيچ کشـوري از نفـوذ پيشـرفت هـاي حيرت انگيز فناوري ارتباطات مصون نيست . با اين مقدمه ، در ادامه ، کـارويژه هـاي فضـاي مجازي در ابعاد مختلف فرهنگي- اجتماعي، سياسي، امنيتي و روان شناختي مورد واکـاوي قرار ميگيرد.
١-٣. کارکردهاي فرهنگي – اجتماعي
فضاي مجازي به عنوان يک ابزار نوين برخاسته از جامعۀ آمريکـا، ارزش هـاي ايـالات متحده را به خوبي در خود جاي داده و به طور ظريفي آنها را به کاربران نيز انتقال ميدهـد.
براي نمونه ، «يوتيوب » به عنوان متني توأم با دموکراسي و ارزش هاي زيرمجموعۀ آن (مانند
آزادي بيان ، آزادي مذهبي، تکثرگرايي و ارزش هاي نوين ) توانسته است به شکل حرفه اي، کاربر را مجذوب فضاي خود کند و روزانه توجه صدها ميليـون نفـر را بـه خـود جلـب
نمايد. در ادامه ، مواردي از اين اثرگذاري، بيان ميگردد:
١-١-٣. انتقال ارزش ها
در مورد جنگ نرم غرب با کشورهايي مانند ج .ا.ايـران ، توجـه بـه ايـن نکتـه حـائز اهميت فراوان است که فرهنگ عامۀ آمريکا، يکي از قويترين و دورُبردترين سلاح هاي قدرت نرم اين کشور به شـمار مـيآيـد. ايـن ابـزار، بـر خـلاف سـاير ابزارهـا (ماننـد آموزش عالي و سازمان هاي مردم نهاد که بيشتر، گروه محـدود و خاصـي را هـدف قـرار ميدهد)، ظرفيت تحت تأثير قرار دادن عامۀ مردم کشورِ هدف را داراست . «براي تـأثير پذيرفتن از فيلم هايُ پرهيجان آمريکايي و شيفتۀ بازيگران اين فيلم ها شدن ، فـرد نيـازي به داشتن دانايي و سواد خاصي ندارد» (عاملي، ٥٦٢:١٣٨٩). به گفته فريـزر١ «از زمـان تولـد تصاوير متحرک، هاليوود، ابزار قدرتمندي براي سياست خارجي آمريکا بوده اسـت ... و خيلي طول نکشيد که سينما تبديل به دنباله اي افسانه آفـرين از جـاه طلبـي هـاي جهـاني آمريکا شد» (٣٥ :٢٠٠٥ ,Fraser(. او همچنين ميافزايد: «... ما تأکيد داريم کـه قـدرت نـرم آمريکايي... سينما، تلويزيون ، موسيقي مردمي (پاپ ) و غـذاهاي آمـاده (فسـت فـود)...
ارزش ها و باورهايي را پيش ميبرند که باوجود متنازع بـودن ، در نهايـت ، بـراي جهـان خوب هستند. تفريح ها و سرگرمي هـاي آمريکـايي – هـاليوود، ديزنـيلنـد، سـي.ان .ان ، ام .تي.وي، مدونا و... – ارزش هايي که آمريکا را به عظمت رسانده اند، انتقال مـيدهنـد؛ ارزش هايي مانند اعتقادي پايدار به دموکراسي، رقابت آزاد تجاري و آزادي هاي فـردي»
(٢٦٠ :٢٠٠٥ ,Fraser(. فريزر تأکيد دارد که فرهنگ عامۀ آمريکا و ارزش هاي وابسته به آن ، به ويژه با پيشرفت هاي فناوري اطلاعات در ايـن امـر، قـدرت نفـوذ بـه مقـاوم تـرين و
لجوج ترين جوامع را داراست . وي معتقد است : «رژيم هاي مقاوم ، ديگر قدرت سـاختن ديوار برلين الکترونيکي براي مقابله با نفوذ خارجي را ندارند» (٢٦١ :٢٠٠٥ ,Fraser(.
در مورد اقدام هاي فرهنگي غرب در شبکه هاي اجتماعي مجازي که مبتني بـر شـيوة بازنمايي ١ به گونه ها و ابعاد متنوع ديگر است ، ميتوان مصاديق و نمونه هاي فراوانـي را در لابه لاي صفحه هاي اين وبگاه ها مشاهده نمود که به شکلي ظريف و نامحسوس ، بـه نقش آفريني مشغولند، از جمله حضور و معرفي چهره هاي به اصـطلاح موفـق در قالـب افراد مشهور و بيشتر آمريکايي، مانند هنرپيشـگان ، ورزشـکاران ، رقاصـان ، نوازنـده هـا، خواننده ها و سياستمداران که به شـکلي قهرمـان گونـه و جـذاب ، بازنمـايي مـيشـوند.
عکس هاي رنگي در نماهاي روشـن ، لبخنـد بـر لـب ، لبـاس هـاي شـيک بـر تـن و در صحنه هاي موفـق کـاري، شـبهه اي در ذهـن کـاربر بـاقي نمـيگـذارد کـه در صـورت همانندسازي خود با اين افراد، به همان عرصۀ موفقيت پيوند خواهد خورد.
در بخش هاي بازي و سرگرمي، اگرچه به طور کلي اين بازي ها ميتوانـد افـزون بـر جنبه هاي آموزشي، نقش مثبتي در تثبيت شخصيت و تسريع يادگيري افـراد – بـه ويـژه کودکان و نوجوانان - داشته باشد (براي مثال بازي هاي معمايي و فکري و يا بـازي هـاي همزمان )، اما بازي هاي ارائه شده اغلب حس هيجان و مقابلـه بـا دشـمن و موانـع را در کاربر برميانگيزاند و بيشتر داراي ويژگي خاص «فرهنگ در نورديدن مرزهـاي جديـد» هستند که ريشه در فرهنگ آنگلوساکسوني، به ويژه از نوع آمريکايي آن دارد». در برخي بازي ها، مرزهاي فضايي شکسته ميشوند و کاربران نوجوان و جوان ، رخنه در مرزهاي خارجي و به رگبار بستن «ديگران »ِ ساکن در آن سرزمين ها را تجربه ميکنند. در واقـع ، پذيرفتن اين واقعيت در فضاي مجازي بـازي کـه قـدرت ، ثـروت ، مالکيـت فنـاوري و بخت ، حرف اول را ميزند و ديگران بايد آن را بپذيرند، بخشـي از واقعيـت در فضـاي
فيزيکي را شکل ميدهد» (عاملي، ١٩٢:١٣٨٩). در نهايت ، تجربـۀ بـازي در ايـن فضـاها بـر اساس فرهنگ غرب شکل گرفته است ؛ به گونه اي که بازي هايي با برگ قمار يـا روابـط پسران و دختران معشوقه شان در فضاي مجازي، بازيچۀ نوجوان و جواناني قرار ميگيرد که ممکن است حتي از کاربران سرزمين هاي اسـلامي باشـند و از آنجـا کـه در فضـاي مجازي هيچ زشتياي متوجه اين گونه مسائل نيست ، اين امر پس از مدتي مـيتوانـد در محيط زندگي شخصي افراد نيز به عنوان يک هنجار قابـل قبـول اتفـاق افتـد. همچنـين ، ترويج روحيۀ خشونت و ستيزه جويي و از بين بردن احساس و عواطـف در مصـاديقي مانند بمب افکندن ، جنگ ، انفجار، کشتار و... به راحتي و به شکلي خوشـايند و جـذاب در اين بازي ها تجربه ميشود.
٢-١-٣. دگرگوني هاي هويتي
اگر پيش تر اين مثل معروف بود که : بگو رفقايت چه کسـانيانـد تـا بگـويم کيسـتي!، امروزه ميتوان گفت : بگو پيوندهايت (لينک هايت ) چيست ، تا بگويم کيستي!. «کيسـتي» و
«چيستي»، از مهم ترين پرسش ها در باب «هويت » است و از جمله نقش آفريني هاي فضاي مجازي در عرصۀ فرهنگ و اجتماع ، دگرگوني در پيش فرض هاي مربوط به هويت اسـت .
براي مثال ، شايد به زودي، روزي فرا رسد که به جوانان پيشنهاد شود نـام خـود را تغييـر دهند تا بتوانند با گذشتۀ خود در اينترنت وداع کنند؛ چرا کـه وابسـتگي زيـاد جوانـان بـه وبگاه هاي اجتماعي (مانند فيس بوک)، حتي رئيس گوگل را واداشته به آنان هشـدار دهـد، در افشاي اسرار و اطلاعات شخصي خويش احتياط بيشتري به خرج دهند. نوجوانـان در دورة بلوغ ، هويت شخصي خود را از طريق کشـف و جسـت وجـو بنـا مـيکننـد. بلـوغ ، مرحله اي بحراني است که نوجوانان به دنبال کشف ارزش ها و دروني کردن آن ميباشند و اينترنت ، با حجم نامحدود اطلاعات و ابزارهاي سـريع ارتبـاطي، نوجوانـان را بـا اشـکال ديگر ايجاد هويت از طريق جست وجو آشنا ميکند.
از طرفي، پنهان ماندن هويت ها در شبکه ، موجب کسب هويت هاي جديـد و ايفـاي نقش هـاي اجتمـاعي مجـازي در شـبکه بـه وسـيلۀ افـراد مـيشـود. بـاوجود امکانـات چندرسانه اي موجود در فضاي مجازي، هنوز هم قسمت عمده اي از ارتباط ها در فضاي مجازي را ارتباطات متني در قالب رايانامه و گپ (چت ) تشکيل ميدهـد. ارتبـاط هـاي متني ميتواند شکل جديدي از هويت مجازي را شکل دهد. افـراد در فضـاي مجـازي، به دليل نبود راهنماهاي چهره اي، ميتوانند بازنماييهاي متفاوتي از خود ارائه دهنـد. در ارتباط هاي مجازي، فرد ميتواند ديوارها را بشکند، به حـوزة خصوصـي ديگـران وارد شود و حرف هايي را که حاضر نيستند در ارتباط چهره بـه چهـره بگوينـد، بشـنود. «بـا ظهور فناوري هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي، نقش مکان در شکل دهي به هويت بسـيار کمرنگ شد؛ چرا که رسانه ها و فناوري هاي ارتباطي قادرند فرد را از مکان خودش جدا کنند و به جهان پيوند بزنند، در نتيجه ، افراد با منابع هويت يابي متکثري روبه رو هسـتند و هويت يابي، شکلي غيرمحلي و جهاني پيدا کرده است » (بوستاني،١٣٩٠).
گيدنز براي شرح تغيير نقش مکان در نـوگرايي متـأخر از اصـطلاح «از جـا کنـدگي» استفاده ميکند. او معتقد است که جدايي زمان و مکـان در دورة نـوگرايي متـأخر، شـرط وقوع فرايند «از جا کندگي» است (گيـدنز، ٢٥:١٣٨٤). بـه بيـان کلـي، وجـوه منفـي ناشـي از اثرگذاري فضاي مجازي بر هويت ملت ها را ميتوان در افزايش تعارض هاي سـاختاري و دوگانگي هويت ، يکسان سازي فرهنگي، تقويت گرايش هـاي گريـز از مرکـز (فروملـي و فراملي) و اخلال در روند وحدت ملي، ايجاد اختلاف و شکاف ميان ملـت هـا بـه دلايلـي مانند مليگرايي افراطي، ايدئولوژيهاي متضاد و در نهايت ، بروز شکاف فرهنگي دانست .
٣-١-٣. حريم خصوصي
با اندکي جست وجو در وبگاه هاي اينترنتي و به ويژه شبکه هاي اجتماعي، ميتوان بـا تصاوير خانوادگي برخي افراد و کاربران اينترنتي مواجه شود که به راحتـي در دسـترس
عموم کاربران قرار گرفته است . تعداد زيادي از کاربران شبکۀ اينترنتي فيس بوک تصاوير مجالس خصوصي، محافل خانوادگي و جشن هاي عروسي خود را با شکل هاي مختلف در اين وبگاه به اشتراک گذاشته و اين تصاوير به راحتي قابل دريافـت و انتشـار اسـت ! تصاوير شخصي و خانوادگي افراد به يکباره از درون آلبوم هاي سنتي و پوشۀ رايانه هاي خانگي وارد عرصۀ بيحد و مرز شبکه هاي اجتماعي شده است ، اما اين بار، ايـن خـودِ افراد هستند که تصاوير خصوصي خود را منتشر ميکنند! اين قبيل تابوشکني، به تـدريج بحران و تنش هاي خانوادگي و اجتماعي را در برخواهد گرفت و بر روحيـۀ جوانـان و زوال اخلاقي ايشان اثرهاي مخرب بر
