بخشی از مقاله
چکیده
نظامی گنجوی مثنوی سرای توانای قرن ششم هجری است - ه. - .536 - 605با توجّه به اطلاعات غنی که در زمینه های حکمی، دینی، پزشکی، جغرافیایی، تاریخی و فلسفی و ... دارد، در کانون توجه عالمان و ادیبان روزگار خود و ما بعد قرار گرفته است. شخصیت نظامی با توجه به عارف بودن، حکیم بودن، پزشک بودن و ... از مبهماتی است که ذهن هر صاحب ادبی را به خود متوجه میسازد. پیداست که شخصیّت«» از موضوعات علم روانشناسی است و پرداختن به آن در گروِ آشنایی با علم روانشناسی می باشد.
از آنجا که موضوع علم روانشناسی رفتار و فرآیندهای روانی است و اینکه چه فرایندهای روانی و چگونه این فرآیندها در رفتار شخص تأثیر میگذارند سعی نگارنده در این جستار بر آن است از چشم انداز علم روانشناسی به بررسی شخصیت نظامی در پرتو مکانیسمهای دفاعی، چون : فرافکنی، درون فکنی، همانندسازی، انکار، دلیلتراشی، بازگشت یا سیرقهقرایی، خودشیفتگی، حقارت و خیالبافی که برای توصیف و تبیین رفتار شخص بر آن-ها تأکید می شود، بپردازد.
مقدمه
حکیم جمال الدین ابومحمدالیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نظامی گنجه یی - ه. - 536 - 605 از شاعران بزرگ قرن ششم و از ارکان شعر فارسی به شمار میرود. »عوفی او را »الحکیم الکامل نظامی الگنجه « نوشته. - «صفا، . - 798 : 1369 وی از مثنویسرایان به نام قرن ششم به شمار میرود که مثنوی پنج گنج وی نمودار هنر وی و از عوامل اصلی شهرت وی میباشد. آثار وی از بهترین و ماندگارترین آثار در ادب فارسی و در اوج بلاغت قرار میگیرند که در عین سادگی دیریاب هستند و یک خواننده معمولی به راحتی نمیتواند به درک اشعارش بپردازد چراکه درک مفاهیم اشعارشدرگروِ مطالعه عمیق در علم بلاغت و بیان میباشد.
خود نظامی چنین بیان داشته است: » شعر باید دیریاب و بلند و دشوار باشد، به همین سبب شاعر باید دیر پسند باشد و به محض اینکه چیزی به ذهن او خطور کرد دست به کاغذ و قلم نبرد بلکه در الفاظ و معانی باریک شود تا شعر به عالیترین نحو ممکن درآید. « - ثروت، . - 344 : 1372 شیوه ای که وی در بیان اشعارش به کار میبرد غریب و نادر است که این سبب زیبایی و تازگی زبان و اندیشهاش میشود:
شیوه غریب است مشو نامجیب گر بنوازیش نباشد غریب
- مخزن الاسرار ، - 230 : 1387
»در شاعری شیوه او غریب است. او از این شیوه برای رهایی از ابتذال عصر و محیط خویش، بهره جسته است. او به پرواز می اندیشید؛ پرواز بر سر انسانهایی که از جهل و فساد و دنیای آنها فاصله گرفنه بود. « - زرین کوب، - 21 : 1372 حشمت و بزرگی نظامی : -1 زبان زیبا و تأثیرگذار او و دانش و بیان هنرمندانهی وی، » نظامی از آن رو که زبانی زنده را در مثنوی معمول ساخت ارجی بزرگ دارد. « - ریپکا ، -2 - 388 : 1383 وی در داستان سرایی شیوهی جدیدی را پایه گذاری کرد که سزاوار آن است که گفته شود در فن خود بیهمتا و بینظیر است.
چنانکه امتیاز بزرگ نظامی در داستان سرایی وی است وی داستان غنایی را به قله رفیعی رساند و تا پایان قرن ششم توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تکامل برساند - ثروت ، » -3 . - 48 : 1378نظامی گنجوی بیشترین شهرت خود را به پنج مثنوی و یا خمسه خویش مدیون است : مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر یا بهرامنامه و اسکندرنامه. « - موریس و دیگران، - 63 :1380 که اسکندر نامه وی به دو قسمت تقسیم می شود : شرفنامه، اقبالنامه. نظامی همچونطراح و نقّاشی افکار خود را در آیینه آثارش به نقش درآورده شخصیّت خود را در لابه لای آثارش به خوانندگان معرفی میکند.
از آنجایی که امتیاز نظامی در »داستان سرایی« است؛ داستانهایی که نظامی میآفریند و شخصیّتهایی که خلق میکند در واقع آنها شخصیّتهای درونی خود نظامی هستند که در قالب نظم و در کالبد یک شخص مجازی بیان میشوندنظامی. با خلق خمسه، گویی کتاب شخصیّت خود را خلق کرده است بنابراین برای شناخت عمیق شخصیّت وی باید مثنویهای پنج گنج وی را کاوید. هر شاعر و نویسندهای و یا هر شخص عادی دفتر یادداشتی دارد که معلومات و خاطرات و... خود را در آن یادداشت می کند.
دفتر یادداشت نظامی، خمسه وی است که تمام اطلاعات و معلومات خود از پزشکی، عرفان، اخلاق، شرع و... را در آنها نوشته که با مراجعه به آنها وی را می توان پزشک، عارف، فیلسوف و معلم اخلاق عصر خود دانست. قطعاً» نظامی گنجهای یکی از شخصیّتهای بارز تاریخ معرفت بشری است که حقایق فراوانی را در عالم علم و معرفت در قالب هنر شعری بسیار والا در اختیار مغزهای بشری قرار داده است. - «جعفری،. - 78: 1370
هدف از این جستار تحلیلشخصیّت نظامی از پرتو علم روانشناسی در بیشه زار اشعارش می باشد. نظامی هم مانند هر شاعر و نویسنده ای آنچه در افکارش جریان دارد به رشته قلم میکشد و همچون طراحی عمل میکند که مقدمات کار را در ذهن طرح ریزی کرده و آنرا در تابلوی نقاشی به طرح درمیآورد؛ تابلوی نقاشی شاعران دیوان اشعار آنهاست که با دقت و تأمل در آنها به افکار و اخلاق و به طور کلی به شخصیّت آنها میتوان پی برد.
نقد روانشناختی
هر آثاری را میتوان شکافت و به نهفته های آن پیبرد؛ این کار توسط نقادان صورت میگیرد. پی بردن به اخلاق و رفتار و به طور کلی شخصیّت هر نویسنده و شاعریدر گروِ نقد اثر وی در پرتو علم روانشناسی است که به عنوان »نقد روانشناختی« در ادبیات مطرح میشود. » نقد روانشناسانه با طرح مطالبی در باب ناخودآگاه شخصی و جمعی، صور مثالی و امثال این در آثار ادبی، به نقد ادبی عمق و نوعی جنبه ی پیشگویانه و راز آمیز بخشیده است.
اگر ادبیات جزو علوم انسانی است به یک اعتبار به سبب آن است که محصول ذهن آدمی است و چه علمی برای مطالعه ذهن آدمی و فرآورده های آن شایسته است از روان شناسی؟« با توجه به اینکه ادبیات محصول ذهن آدمی است، الفاظی که بر روی کاغذ آورده میشود ناشی از ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه شخص است و این ذهن خودآگاه و ناخودآگاه به ساختار شخصیّت فرد - بحثی در علم روان شناسی - برمیگردد، بدین طریق می توان به رابطه بین ادبیات و روانشناسی پیبرد و از گذرگاه علم روان شناسی به مؤلفههای شخصی فرد دست یافت. »نقد روانشناسانه گرایشهای مختلفی داردمثلاً گاهی به مطالعه آفریننده اثر هنری میپردازد و گاهی به مطالعه خود اثر توجه دارد و گاهی تأثیر اثر ادبی را بحث میکند. بدیهی است که آنچه در ادبیات از همه مهمتر است مطالعه خود اثر است. - « در این جستار نیز سعی نگارنده بر آن است که با مطالعه خود اثر به نقد اثر بپردازد.
شخصیّت
به کمک شخصیت و تبیین آن به صورت علمی می توان رفتارهای انسان را تحلیل و تبیین نمود. کلمه» شخصیّت که برابر معادل کلمهی Personality انگلیسی یا Personalite فرانسه است در حقیقت از ریشه لاتین Persona گرفته شده که به معنی نقاب یا ماسکی بود که در یونان یا روم قدیم بازیگران تئاتر بر چهره میگذاشتند. - « کریمی، . - 5 :1374 همچنین » شخصیت به معنای عام آن، آنچه را که در رفتار فرد دائمی و پایدار است تعیین مینماید.« - دوچ و م.کراوس، » . - 193 :1374شخصیت مجموعهای از خصوصیات جسمانی و روانی است که تعیین کنندهی رفتار، فکر و اعمال ما میشود و در نتیجه باعث میشود که فردی از فرد دیگر متمایز شود. - « فراهانی و دیگران، - 145 :1385
شخصیّت تحت تأثیر عواملی تغییر و تحول مییابد. به عقیده روانشناسانشکل گیری شخصیّت به دو صورت است : -1 ارثی -2 در ارتباط با محیط، هر انسانی با شخصیت خاصی به دنیا می آید اما این محیط است که سبب ظهور قابلیت های شخصیت یک فرد میشود و در تغییر و تحول فرد نقش بسزایی دارد. - کریمی، - 20 : 1374 از نظر فروید ساختار شخصیّت انسان سه وجه مشخص دارد :
الف - نهاد1، » از کلیه نیروهای فشارهای درونی که نیاز به تخلیه فوری دارند، تشکیل شده و تابع اصل لذت است و به طور ناخوآگاه عمل میکند و زیر سلطه سازمان » فرایند ابتدایی « یعنی سازمان حافظه و تفکر که به صورت فشار درونی درمیآید و با ناکامیها یا ناکامیابیها در ارتباط است. « - دوچ و م.کراوس ، 1374، - 151، در واقع» نهاد نظام اساسی شخصیت انسان را تشکیل میدهد. - «
ب - من2 یا خود، » از نظر فروید من یک مرکز تنظیم کنندهی سازش هوشیار است. ادراک، هوش و زمینهی حرکتی در آن سهیماند. آنچه می تواند هشیار شود به من تعلق دارد. - « لی ، . - 82 : 1368 من یا خودتابع اصل واقعیّت است؛ یعنی، از یکسو به ارضای خواستهها و تمایلات همت میگمارد و از سوی دیگر، این ارضا را در چهارچوب مقررات و ضوابط قابل قبول اجتماعی تحقق میبخشد. - کریمی، . - 66 : 1374 بنابر نظریههای روانشناسی، نهاد که تابع اصل لذت است، ذاتی و فطری میباشد و با انسان به دنیا میآید اما »من« یا »خود« که تابع اصل واقعیت است، اکتسابی است و آدمی در برخورد با محیط و افراد دیگر آن را بدست میآورد.
ج - من برتر یا فراخود3، این مکانیسم آخرین نظام شخصیت و نقطهی مقابل نهاد است.این وجه از شخصیّت در نظریه فروید معادل با وجدان اخلاقی و عبارت استاز ایده آل های انسانی و اخلاقی و حربه ی کنترل سانسور شخصیّت
