بخشی از مقاله
چکیده
حقوق شهروندی در عرصهی بینالمللی و داخلی از اهمیت بسزایی برخوردار است و ارزش ذاتی آن به میزانی است که در عداد مباحث محوری حقوق معاصر قرار میگیرد. اهمیت انحصاری حقوق شهروندی در دستیابی به یک حکومت دموکرات و مردمسالار دیده میشود. در جامعهای که شهروندان آن به حقوق و تکالیف شهروندی خود آگاهی دارند، میتوان انتظار داشت که به حاکمیت دموکراتیک نزدیک میشوند. پیش بینی حقوقی مانند منع بازداشت خود سرانه یا حق داشتن وکیل در رسیدگی-های محاکم و برخورداری از دادخواهی عادلانه در قوانین به ارتقای سطح عدالت اجتماعی در کشور یاری میرساند. اما استیفای حقوق مذکور بدون پیش بینی ضمانت اجرا میسور نخواهد بود.
از یک سو شناسایی ضمانت اجراهای رسمی پیشبینی شده در قوانین مترتب بر نقض حقوق شهروندی اعم از کیفری، مدنی، اداری و انتظامی و در سوی دیگر بررسی نقش ضمانت اجراهای غیر رسمی مانند اعتصاب، تجمعات، نظارت و آموزشهای همگانی و بالا بردن اطلاعات مردم، عرصه را برای رعایت هر چه بهتر حقوق شهروندان و تضمین آن مهیا میسازد. در این میان منشور حقوق شهروندی که به منظور رعایت و پیشبرد حقوق اساسی ملت ایران توسط دولت یازدهم تدوین یافته، قابل بررسی است. از این جهت که چه تضمینهایی برای اجرایی شدن آن در منشور پیش بینی شده است.
مقدمه
حقوق شهروندی از مهمترین مباحثی است که مورد توجه اندیشمندان اکثر کشورها قرار گرفته است. دولتها نیز به تبع از آن و همچنین نظر به نظامهای حقوقی به کار گرفته در جامعهی خود در راستای بستر سازی و ایجاد آن گام مینهند. کشور ما نیز از این امر مستثنی نبوده و در قوانین مختلف با پیش بینی مواردی که ریشه در حقوق شهروندی دارد در مقام حمایت از آن برآمده است. قانون اساسی کشور به عنوان یک سند بالا دستی که همهی قوانین عادی میبایست در راستای آن به تصویب برسند، در مقام شناسایی و تضمین حقوق شهروندی در اصول سه، شش، پنجاه و شش و فصل سوم از حقوق ملت - اصول 19الی - 42 یاد کرده است.
قوانین عادی متعدد و پراکندهای نیز وجود دارند که دربردارندهی حقوق شهروندی میباشند. از این رو قواعد مذکور در سال 1395 تحت عنوان منشور حقوق شهروندی در یک مجموعه توسط دولت یازدهم تجمیع و گردآوری شد و تا حدودی ابهامات و نواقصی که در مورد آن وجود داشت، مرتفع گردید. لازم به ذکر است، پیش بینی این حقوق در متون قانونی و منشور امر پسندیدهای است. اما در عین حال هر اندازه این حقوق به دور از ضمانت اجرا وارد متون قانونی گردد، وافی به مقصود نبوده و پیش بینی آن بدون پیش بینی تضمین اجرای آن مفید فایده نخواهد بود.
اجرای حقوق شهروندی به دلیل نگاه خاص جامعهی بین المللی نسبت به کشور ما بیش از پیش ضروری مینماید. به ویژه جایی که سازمان ملل طبق گزارشهای سازمانهای حقوق بشری مبنی بر نقض حقوق شهروندی در کشور ایران قطعنامههای متعددی را علیه کشور ما به تصویب رسانده است. هرچند مبنای تصویب این قطعنامهها بی تأثیر از ملاحظات سیاسی نبوده و در حقانیت آن تردید جدی وجود دارد، اما اهمیت موضوع به قدری مینماید که اقدام در این زمینه بایستی بسیار سریع صورت پذیرد.
علی القاعده از جمله ابزارهای تحقق اهداف حقوق شهروندی در کنار وجود سیاستها و برنامههای اختصاصی مربوط به ارگانهای اجرایی، وجود قوانین لازم الاتباعی است که دارای ضمانت اجراهای متعددی هستند. ضمانت اجراها به اعتباری به دو نوع رسمی و غیر رسمی تقسیم میشوند. قسم اول که از آن به ضمانت اجرای سازمان یافته نیز یاد میشود به آن قسم تدابیری گویند که رسماً توسط قانونگذار در قوانین اعم از اساسی و عادی پیش بینی شده است. ضمانت اجرای نوع دومیا غیر رسمی صرفاً رفتارهایی هستند که فقط افکار عمومی از آن به عنوان دفاع از آزادی استفاده میکند و در قوانین یا وجود ندارند و یا اجرای دقیق آنها در قوانین معین و مشخص نیست، مانند اعتراض و اعتصاب کارکنان به دلیل تضییع حقوق - طباطبائی موتمنی، . - 219 :1382
این نوشتار با استفاده از منابع کتابخانهای و روش تحلیلی نگاشته شده و در پی شناسایی مختصر ضمانت اجراهای مترتب بر نقض حقوق شهروندی است. حقوقی که در قوانین به صورت پراکنده و در منشور حقوق شهروندی به شکل تجمیع یافته برای آحاد افراد جامعهی ایرانی تعریف شدهاند. شناسایی تنوع ضمانت اجراها و کیفیت آن، خود نشانگر میزان حمایت دولت از حقوق شهروندی و جایگاه آن در نظر مسؤولان خواهد بود.
.1 حقوق شهروندی
لازمهی شناسایی ضمانت اجراهای حقوق شهروندی، تبیین مفهوم آن است. علاوه بر آن، شناسایی مصادیق حقوق شهروندی زمینه را برای حمایت مناسبتر و تضمین رعایت آن مهیا میسازد. از این رو ابتدا به معنا و مفهوم حقوق شهروندی پرداخته، سپس برخی از مهمترین مصادیق حقوق شهروندی به اختصار مورد بحث قرار میگیرد.
.1 .1 مفهوم شهروند
از آنجا که تأمین، اجرا و تضمین حقوق شهروندی منوط به شناسایی دارندگان آن است، تبیین مفهوم شهروند ضرورت پیدا میکند - صادق منش، . - 215 :1387 شهروند در لغت ترکیب یافته از واژهی "شهر" به معنای جامعه انسانی و "وند" به معنای عضو وابسته به این جامعه میباشد در فرهنگ فارسی شهروند »کسی است که اهل یک شهر باشد و از حقوق متعلق به آن برخوردار باشد« - علیاکبری سفیدداربن، حسننیا، . - 111 :1395 همچنین میتوان گفت مفهوم شهروند، از یک تضاد درونی برخوردار است؛ از این جهت که علاوه بر حقوق، دربرگیرنده وظایف و تعهدات نیز میباشد. به تعبیر دیگر، با شناسایی هر حقی برای انسانها در مقابل یک سری تعهدات و تکالیفی نیز برای آنها ایجاد میشود - جعفری، . - 8 :1388
.2 .1 مفهوم حقوق شهروندی
صرف نظر از تعاریف متعددی که از حقوق شهروندی ارائه میشود، میتوان آن را »مجموعه حقوقی دانست که در جوامع مختلف و در قوانین مربوطه برای افراد ساکن در یک شهر یا یک کشور در نظر گرفته شده است و در واقع همان حقوق انسانی است که اتباع یک کشور مطابق قانون برخوردارند« - لطیفی، :1391 . - 35 برخی حقوق شهروندی را زیر مجموعه حقوق بشر میدانند که آن نیز از گرایشهای حقوق عمومی به شمار میآید. حقوق بشر در این راستا گام برمیداردکه »انسانها با هر جنسیت، قومیت، رنگ و نژاد که به
