بخشی از مقاله
چکیده
عوامل بسیاری در گسترش شهرها به سوی جهاتی مشخص موثرند. تحولات اقتصادی و اجتماعی طرح های توسعه شهری ، شبکه ارتباطی شهر و .. از آن جمله اند.
در این مقاله که با هدف تحلیل عوامل موثر بر گسترش فضایی کلانشهر اهواز تهیه شده، با استفاده از نظرسنجی دلفی، مهمترین عوامل موثر بر گسترش فضایی کلانشهر اهواز تعیین و برای تحلیل پرسشنامه و رتبه بندی عوامل از مدل FAHP - تحلیل سلسه مراتبی فازی - استفاده شده است. نتایج تحقیق گویای آن است که عوامل اجتماعی بازیر شاخه های مهاجرت، رشد جمعیت و قومیت ها رتبه اول را در بین شاخص های منتخب تحقیق کسب کرده اند.
مقدمه
شهرها همواره تحت تاثیر نیروها و عوامل گوناگونی شکل گرفته و گسترش می یابند. شهر در اساس پدیدهای اجتماعی- اقتصادی است که در آن انسانها جهت کار و زندگی و ارتباط در پهنه ای محدود و جمعیتی متراکم، گرد هم می آیند و کم کم شهر را پدید می آورند. شهرها با تحولات اجتماعی، جابجایی های جمعیتی، تغیرات اقتصادی و نوآوری های فن شناختی، دگرگون می شوند. با افزایش جمعیت نیزفعالیت و سرمایه گذاری به شدت توسعه می یابد و نظام وسازمان کالبدی شهرها دستخوش تغییرات اساسی می شود
از ابتدای قرن 19 توجه به مسائل شهری شکل جدی تری به خود گرفته زیرا رشد جمعیت و تکنولوژی بر گستره شهرها افزوده و در این رهگذر رشد و توسعه کالبدی شهر نه تنها از عوامل طبیعی بلکه از عوامل انسانی نیز تاثیر پذیرفت.
در واقع بر اثر تحولات اقتصادی اجتماعی و سیاسی سده حاضر در ایران جمعیت شهر نشین کشور روندی افزایشی را در پیش گرفته. بررسی مراحل رشد کالبدی شهرهای جهان از گذشته تا با امروز نشان می دهد که تغییرات تکنولوژیک یک قرن اخیر بخصوص تکنولوژی حمل و نقل باعث رشد سریع فیزیکی این شهرها و تبدیل شهرهای فشرده به شهرهای گسترده شده است. اما به دنبال تاثیرات نامطلوب اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی که الگوی اخیر به همراه داشت از سیاستها و روش هایی برای کنترل این نوع رشد، و فشرده سازی شهرها استفاده شده است.
در ایران شهرها درابتدا به علت رشد ارگانیک از توسعه فیزیکی آرامی برخوردار بودند.اما از زمانی که گسترش شهرها ماهیتی برونزا به خود گرفت و به ویژه در دوره شهرنشینی سریع یعنی از دهه 1340 به بعد که جمعیت شهرها هم به علت رشد طبیعی بالا و هم بر اثر مهاجرت های روستائیان به شهرها با سرعت بسیار بالایی رشد یافت. رشد کالبدی و و ساخت وسازها نه بر مبنای نیاز،بلکه بر پایه بورس بازی و سوداگری زمین شکل گرفت. این امر باعث نابسامانی بازار زمین وگسترش افقی شهرها شده است
توزیع نامناسب و ناموزون خدمات شهری از مهم ترین مشکلاتی است که مدتها است دامن گیر شهر اهواز شده از جمله تبعات آن، رشد نامنظم فضائی، توزیع ناعادلانه خدمات و تاسیسات و تجهیزات شهری در این کلانشهر مهم کشور است.با توجه به مسائل مهم ذکر شده ضروری است مطالعه دقیق و شناخت همه جانبه ای در رابطه با تحلیل و شناخت عوامل موثر بر گسترش فضائی کلانشهر اهواز از صورت گیرد تا در نهایت به ارائه الگو و پیشنهادات و راهبردهایی جهت دستیابی به فرم شهری پایدار و الگوی رشدی مناسب بینجامد.
سوال تحقیق
مهمترین عامل موثر بر گسترش فرم فضائی کلانشهر اهواز کدام است؟
فرضیه تحقیق
به نظر می رسد مهمترین عامل موثر بر گسترش فرم فضائی کلانشهر اهواز عامل اقتصادی است.
هدف تحقیق
تحلیل عوامل موثر بر رشد و گسترش فضائی کلانشهر اهواز مهم ترین مسئله این تحقیق می باشد.
ضرورت انجام تحقیق در زمان های قدیم شهرها با حصار و دروازه محصور و محدود می شدند اما به تدریج و همگام با پیشرفت تکنولوژی شهرها از محدوده خدماتی خود خارج شده و در نتیجه شهرهایی متفاوت با کالبدهای فیزیکی مختلف، بر حسب درجه توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و .. ظاهر شدند. اگر در اعصار گذشته قالب شهر بیشتر وابستگی شهر به ناحیه و موقعیت های مستمر و استراتژیکی آن شکل می گرفت و کالبد شهر بدون توسعه فضائی و فقط با وصله کاری های مستمر و نوسازی های پراکنده در زمان به زندگی خود ادامه می داد، با انقلاب صنعتی زمینه های گسترش فضائی شهرها فراهم می گردد و بعد از جنگ جهانی دوم به اوج ترقی می رسد، تا آنجا که امروزه کنترل فضائی شهر و چگونگی رشد و گسترش آتی کالبد آن از مهمترین مباحثی است که در کانون توجه علم برنامه ریزی شهری قرار گرفته است.
کلانشهر اهواز با دارا بودن جاذبه های صنعتی و اقتصادی به عنوان یکی از اصلی ترین قطب های کشور طی سالهای اخیر رشد بسیاری کرده از این رو تغیرات زیاد در ساختار فضائی - کالبدی این شهر از گذشته تاکنون صورت گرفته است. دلایل پرداختن به این موضوع در کلانشهر اهواز مواردی از قبیل افزایش و گسترش بی رویه حومه های شهری، عدم توزیع مناسب خدمات شهری، افزایش حاشیه نشینی و ساخت وسازهای غیر مجاز، افزایش مصرف زمین - عدم صرفه جویی - ، بهره گیری نامناسب از فضا و افزایش فاصله بین محل کار و محل زندگی، عدم تحقق عدالت اجتماعی می باشد. بنابرین آنچه مدنظر است تحلیل عوامل موثر بر گسترش فضایی کلانشهر اهواز می باشد.
قلمرو و محیط شناسی تحقیق
شهر اهواز به عنوان مرکز اداری سیاسی استان خوزستان و مرکز منطقه جنوب غربی کشور با جمعیت 1056589 در سال 1390، خود از موقعیت اقتصادی و سیاسی خاصی برخوردار است به گونه ای که این شهر در حدود یک چهارم جمعیت نقاط شهری استان خوزستان را در خود جای داده است
از نظر جغرافیایی کلانشهر اهواز در 31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی قرا گرفته است. این شهر با مساحت 220 کیلومتر مربع دومین شهر وسیع ایران پس از تهران و پایتخت نفتی کشور ایران است
روش و ابزار گردآوری اطلاعات
این تحقیق از لحاظ هدف کاربردی و از نوع توصیفی تحلیلی است. برای تعیین مهمترین عوامل موثر بر گسترش شهر از نظرسنجی دلفی استفاده شده است. با استفاده از ابزار محقق ساخت پرسشنامه نظر 15 کارشناس خبره برنامه ریزی شهری اخذ شده و در تحلیل پرسشنامه از مدل FAHP - تحلیل سلسله مراتبی فازی - برای رتبه بندی عوامل بهره برده ایم. مبانی نظری پژوهش نیز به وسیله مطالعات کتابخانه ای از قبیل آخرین کتب، مقالات و نیز مطالعات اسنادی مربوط به آمار کلانشهر اهواز نگاشته شده و از جدیدترین نقشه های کاربری اراضی تفضیلی اهواز جهت بررسی رشد استفاده شده است.
پیشینه تحقیق حسین زاده دلیر، کریم - 1385 - ، در مقاله دیدگاه ها عوامل و عناصر موثر در توسعه فیزیکی شهرهای ایران به دنبال بررسی عوامل موثر بر رشد و توسعه فیزیکی شهرها، همچنین بررسی مباحث نظری کاربردی مرتبط با انگاره توسعه شهری پایدار و سود جستن از آن به عنوان ابزاری در توسعه شهری پویا و نگرش سیستمی و ملاحظات زیست محیطی، اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی است.
ابراهیم زاده، آسمین 1388 - - ، در مقاله تحلیلی بر عوامل گسترش فیزیکی و رشد اسپرال شهر طبس پس از زلزله با استفاده از مدل انتروپی هلدرن، فرآیند گسترش فیزیکی شهر طبس عوامل موثر بر آن را تحلیل و راهکاریهای احتمالی در رفع و تعدیل این فرآیند را پی جویی نموده است. نتایج حاصل نشان دادند که 55 درصد از رشد فیزیکی شهر در فاصله سالهای 1355-1388 مربوط به رشد جمعیت بوده و 45 درصد نیز مروبط به رشد افقی یا اسپرال است.
زنگنه شهرکی، سعید - 1390 - ؛ در مقاله تبیینی جامع بر علل و عوامل موثر بر پراکنش افقی شهرها، مطالعه موردی شهر یزد به بررسی عوامل موثر در توسعه شهر یزد پرداخت که هدف آن ارائه راهکارهای مناسب جهت کنترل بی رویه شهر است. نتایج بدست آمده نشان می دهد که تنها یک عامل یا فاکتور مسبب پراکنش افقی و بی رویه شهر یزد نبوده بلکه مجموعه ای از عوامل اجتماعی و اقتصادی، محیطی، جغرافیایی و سیاسی مدیریتی به صورت ترکیبی دست به دست هم داده اند تا امروزه این شهر دچار اشغال فضائی سریع و گسترده گردد که از نظر حجم و اندازه گستردگی فضائی شهر در نوع خود کم نظیر می باشد.
قنواتی، رضا، - 1390 - ، در پایان نامه ای تحت عنوان تحلیل الگوهای گسترش شهر اهواز، با هدف مطالعه روند وتوسعه کالبدی، فیزیکی شهر اهواز و با استفاده از مدلهای آنتروپی شانون و هلدرن مشخص کرد که مناطق 3 و4 و 5 شهر اهواز بیشترین رشد کالبدی را به خود دیده اند. ضمن اینکه عوامل محدود کننده طبیعی در بخش غربی شهر بعنوان عوامل موثر بر رشد توسعه کالبدی آن بخش از شهر معرفی شده است.
امانپور، سعید، حیدری نیا، سعید، نظرپور دزکی، رضا - 1393 - ، در مقاله ای با عنوان بررسی عوامل موثر بر رشد فرم فضائی شهر اهواز، با هدف تحلیل و بررسی عوامل موثر بر رشد کلانشهر اهواز - مهاجرت، حاشیه نشینی، عوامل طبیعی - و به روش توصیفی - تحلیلی به این نتیجه رسیده اند که دلیل اصلی رشد و گسترش کلانشهر اهواز، مهاجرت پذیری بالا می باشد و نیز همچنین شرایط توپوگرافی هموار رودخانه کارون نیز به دلیل آن افزوده است.
