بخشی از مقاله
تحلیل الگوی گسترش کالبدی – فضایی شهر همدان با استفاده از مدلهای آنتروپی شانون و هلدرن
چکیده
رشد روز افزون جمعیت شهری که متاثر از رشد طبیعی جمعیت و بالابودن نرخ مهاجرت از روستا به شهر مـیباشـد سـبب سـاخت و سـازهای بـدون برنامـه و تغییرات زیادی در ساختار فضایی شهرها شده است که نهایتا گسترش ناموزون و نامتوازن شهری را در پی داشته است. شهر همدان از جمله شهرهای است که در طول تاریخ طولانی خود از الگو های مت فاوت گ سترش فیزی کی تبع یت کرده است اما طی دهه های اخیر با داشتن رشد فزاینده به شکل نامتوازن و پراکنده ای گسترش یافته است. هدف اصلی پژوهش حا ضر تحلیل الگوی گسترش کالبدی فضایی شهر همدان میباشـد. روش تحقیـق در پـژوهش حاضـر توصـیفی – تحلیلی بوده که با کمک مدلهای مختلفی چون آنتروپی شانون و هلدرن انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که الگوی گسترش شهر همدان تا سال1355 به شکل شعاعی بوده است. از سال 1355 به بعد گسترش سریع شهر آغاز شده و رشد پراکنده شهری رخ داده است، به گونه ای که مساحت شهر از این سال تا سال 1375سه و نیم برابر شده است. از سال 1375به بعد بر میزان پراکندگی شهری افزوده شده است و شهر ال گوی خ طی به خود گرف ته است. برا ساس مدل ه لدرن حدود 45/66 در صد از ر شد شهر همدان نا شی از پد یده ر شد بی رو یه افقی بوده است. همچنین نتایج پژوهش گویای این است که محدوده فعلی شهر همدان با نرخ رشد 2.5 درصد موجود توان پذیرش جمعیت تا 116 سال دیگر را دارد. با تو جه به ن تایج پژوهش ال گوی ف شرده ج هت گ سترش بهی نه اتی شهر پیشنهاد میشود.
واژههای کلیدی: آنتی شانون،مدل هلدرن،توسعه افقی،شهر همدان ،توسعه کلبدی،توسعه فضایی.
مقدمه
هم اکنون بیش از 0/50 درصد از جمعیـت جهـان در شـهرها زنـدگی مـی-کنند( masuda et al ,2012:1 با تداوم روند کنونی پیش بینـی مـیشـود کـه تعداد ساکنان شهری افزایش خواهد یافت، به طوری که در سال 2030 به 8/1 میلیارد نفر خواهد رسید: xing and et al, 2009
در ایران ن یز طی نیم قرن اخ یر جمع یت شهرن شینی رو ند شتابانی را داشته است به گونه ای که جمعیت شهرنشین کشور از شش ملیون نفر در سال 1335 به 48/2 میلیون نفر در سال 1385 رسیده است. این امرتنهـا ناشی از افزایش طبیعی جمعیت نبوده، بلکه توسعه سرمایه داری درچهارچوب اقتصاد متکی برصادرات نفت موجب کاهش اهمیت بخـش کشـاورزی و رشـد سـریع شهرها گردیده و درنتیجه، موجب ایجاد روند مهاجرتی از روستاها بـه طـرف شهرها شده است (نظریان، 151 :1379
علاوه براین و علیرغم تفاوتهای مـاهوی درشـکل و شـیوه پـویش شهرنشـینی درمناطق مختلف ایران، هر ساله از طریق تبدیل تعدادی از روستاها بـه شهر و نیز گسترش فیزیکی شهرهای بزرگ و ادغام روستاهای اطـراف درخـود، نسبت جمعیت شهرنشین افزایش مـییابـد ( رهنمـایی و شاهحسـینی ، :1383 29
افزایش میزان رشد جمعیت و گسترش مهاجرت از روستا به شهر درطی دهه های اخیر منجر به ساخت و سازهای گسترده و بی برنامه در شهرها گردید به گونه ای که شکل و ساختار کالبدی فضایی شهرها را به سمتی نامتوازن و مسئله دار سوق داده است. بنابراین امروزه لزوم توجه به مسائل کالبدی فضایی شهرها در قالب یک چهارچوب علمی و آینده نگرانه ضرورت دارد. از جمله مهم ترین مسائلی که رشد بی رویه شهر به وجود آورده است میتوان به ناهنجاریهای کالبدی، ناهنجاری های تاسیساتی، آسیب های اقتصادی و آلودگی های زیست محیطی اشاره کرد(علی اکبری، 49 :1383 در این رابطه یکی از کارهای مهم برنامه ریزان شهری هدایت دقیق رشد فیزیکی شهرها میباشد. امروزه اغلب کشورهای در حال توسعه از روند گسترش فضایی سکونتگاه های خود ناراضیاند (زبردست، 1383
افزایش جمعیت شهرنشین، در سراسر کشور به شکل یکسان صورت نپذیرفته بلکه درصد بیشتری از این افزایش در شهرهای بزرگ و مراکز استانها بوده است. شهر همدان یکی از این مراکز استانی است که با روند شتابان رشد جمعیت شهری روبرو بوده است به گونه ای که جمعیت شهری آن از 99909 نفر در سال 1335 به 517256 نفر در سال 1390 رسیده است. اما مساحت و وسعت شهر در طول این مدت رشد سریعتری نسبت به جمعیت داشته است به طوری که مساحت شهر از 350 هکتار به 7227 هکتار رسیده است، یعنی مساحت شهر در طول این دوره زمانی 20/6 برابر گردیده است، درحالی که جمعیت پنج برابر شده است. الگوی گسترش کالبدی – فضایی شهر در طول زمان بیشتر به صورت پراکنده افقی بی رویه و اسپرال بوده است که زمینه ساز مشکلاتی نظیر ناهنجاریهای کالبدی و گسست سازمان فضایی شهر، آلودگی های زیست محیطی، آسیب های اقتصادی، رشد بورس بازی زمین، کمبود مسکن، حاشیه نشینی، کاهش امنیت شهری، آلودگی های بصری و ... بوده است.
با توجه به مطالب پیش گفته اهداف اصلی پژوهش حاضر بدین صورت می باشد:
1. تحلیل الگوی گسترش کالبدی – فضایی شهر همدان در طول زمان؛
2. ارائه الگوی بهینه برای گسترش آتی شهر؛
.3 برآورد میزان ظرفیت نهفته زمین در شهر همدان برای اسکان جمعیت.
پیشینه تحقیق
شماعی (1382) در پژوهشی تحت عنوان "توسعه ناموزون فضایی- کالبدی شهر یزد و اثرات آن بر ساخت اکولوژی شهر" پس از بررسی توسعه فیزیکی شهر یزد از ابتدای پیدایش هسته اولیه شهر در دوره های تاریخی قبل و بعد از اسلام تا دوره ی پهلوی به این نتیجه میرسد که رشد موزون و آرام شهر، از دهه 1340 به بعد رشد شتابانی به خود گرفته و الگوی ساخت متحدالمرکز متداخل شهر به ساخت قطاعی ناپیوسته و نامتعادل تبدیل گردیده است (شماعی،1382ص 19
رفیعی((1387، در تحقیقی به بررسی و تحلیل روند و الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر مرودشت پرداخته و نتیجه می گیرد که با توجه به رشد فعلی شهر که بیشتر بصورت خطی است، برای جلوگیری از اسپرال شهری، الگوی قطاعی- متمرکز به عنوان الگوی مطلوب گسترش آتی مناسب می باشد(رفیعی، 1387ص 2
آسمین، ابراهیم زاده و حبیبی( (1389 در پژوهشی فرایند گسترش فیزیکی شهر طبس بعد از زلزله و عوامل موثر بر آن را تحلیل و راهکارهای احتمالی در رفع و تعدیل آن را پی جویی نموده اند.
نتایج پژوهش گویای این است که 0/55 درصد از رشد فیزیکی شهر در فاصله سالهای 1355-1385مربوط به رشد جمعیت بوده و 0/45 نیز مربوط به رشد افقی و اسپرال می باشد. همچنین نتایج پژوهش عوامل طبیعی و عوامل اجتماعی رشد جمعیت و بخصوص مهاجرتهای روستا شهری و عوامل اقتصادی (وجود معادن عظیم زغال سنگ)و ادغام روستای دهشک را به شهر طبس را از مهم ترین عوامل توسعه شهر طبس شناسایی کرده است(آسمین، ابراهیم زاده و حبیبی، 25 :1389
مرصوصی و لاجوردی ( (1390 در پژوهشی به ارزیابی ظرفیت های اکولوژیکی توسعه پایدار در شهر تاریخی کاشان و چالش های آن میپردازند. نتایج پژوهش نشان می دهد که 67 درصد از رشد شهرکاشان در فاصله سال های 1317 تا 1385 ناشی از افزایش جمعیت و33 درصد از رشد شهر کاشان در همین دوره ناشی از پدیده رشد بی رویه افقی شهر بوده است. همچنین اینکه شهر کاشان ( با محدوده رسمی کنونی خود ) برای زندگی جمعیتی بالغ بر 572508 نفر پتانسیل دارد(مرصوصی،لاجوردی 1390)
مبانی نظری تحقیق
گسترش فیزیکی: عبارتست از تغییر و تحولاتی که در بافت شهر طی مدت زمان آتی یا طولانی پا به پای تحولات اقتصادی، اجتماعی صورت میگیرد و منجر به گسترش فضایی بافتها میگردد( بحرینی، 1377ص 202)
توسعه شهری: بسیج امکانات بالقوه فیزیکی،کالبدی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برای بالا بردن محی زیست شهری و برقراری توازن در کمیت وکیفیت زندگی شهری می باشد. در این نوع توسعه، خدمات
آموزشی، بهداشتی و در مجموع فرهنگ بشری به همراه کیفیت سکونت افزایش مییابد ( وزارت مسکن و شهرسازی، 1367)
الگوهای گسترش شهر: به شکلهای گسترش شهر در طول زمان گفته می-شود. الگوهای اصلی گسترش شهر به پنج نوع تقسیم می شوند که در ادامه به توضیح آنها پرداخته می شود:
- شهر حا شیه ای:2 در این الگو ر شد اضافی در حاشیه شهر در پیرامــون کمربنــدیهای بیرونــی مکانیــابی شــده اســت و ایــن مناطق از طریق راههای شعاعی به بقیه شهر متصل می شوند.
- شــهر فشــرده:3 ایــن فــرم بــر افــزایش جمعیــت و تــراکم آن در بخش های داخلی شهر از طریق سرمایه گذاری در حمل و نقل عمــومی و کــاهش مصــرف انــرژی هــای فســیلی و در نتیجــه کــاهش آلودگی های محیطی تاکید دارد.
- شهر پراکنده:4 در این الگو گ سترش شهر از لحاظ فیزیکی و کالبدی به صوت توسعه مداوم و از نظر جمعیتی به شکل کم تراکم ان جام می شود. در این شکل، گسترش شهر به صورت حومــه هــا و در اطــراف و پیرامــون جــاده هــای حمــل و نقــل اتفــاق مــی افتــد. ایــن فــرم معمــولا بــا ازدحــام جــاده ای و افزایش مصرف سوخت همراه است.
- شــهر کریــدوری: در شــهر کریــدوری رشــد شــهری روی محورهــای منشـعب از مرکـز شـهر از طریـق سـرمایه گـذاری بـر روی زیـر ساختهای حمل و نقل حمایت می شود.
- شهر چند هسـته ای: (malty nodal ) 6 ایـن الگـوی گسـترش شـهری،افــزایش تــراکم جمعیــت، اشــتغال و مســکن را در داخــل شــهر تو صیه ن موده و با سرمایه گزای بر روی حل قه های م یانی شــهر، افــزایش تمرکــز و تــراکم را در آنهــا تشــویق مــی-کند(شکویی، 1373)
ازجنگ جهانی دوم گسترش پراکنده شهری، منظره پراهمیتی در فرایند شهرسازی در کشورهای توسعه یافته نظیر آمریکا، استرالیا، کانادا و برخی از کشورهای اروپایی بوده است. اخیرا پراکندگی و اسپرال شهری به سمت جنوب اروپا و شماری از کشورهای در حال توسعه نظیر چین،هند، ترکیه و برخی دیگر کشیده شده است( Zanganehshahraki,2011,522
توسعه پراکنده شهری یکی از دلایل عمده گسترش و تغییر کاربری زمین در ایالات متحده آمریکا است. اداره حفاظت از منابع طبیعی ایلات متحده تخمین زده است که بیش از 12 میلیون هکتار از اراضی در ایلات متحده طی 15 سال، دوره زمانی بین 1977-1982 با اراضی توسعه یافته پوشانده شده¬اند، که بیش از نیمی از این اراضی تازه توسعه یافته از زمین های کشاورزی و یک سوم دیگر از اراضی جنگلی بوده است Hasse and Lathrop ,2003,159-160) )
گروهی از محققین اسپرال را رشد آزادانه و ناکارامد شهری تعریف می کنند( Hasse and Lathrop ,2003,159 گروهی دیگر آن به معنای رشد سریع و پراکنده نواحی مادرشهری و حتی شهرهای کوچک می دانند که در برخی مواقع تا نواحی روستایی کشیده میشودWassmer,2002:3
گلاستر اسپرال شهری را نوعی الگو از کاربری زمین در یک منطقه شهری میداند که با سطوح پایینی از 8 ویژگی مشخص شناخته میشود: تراکم، پیوستگی، تمرکز، تجانس، مرکزیت، خوشه وار بودن، کاربری های ترکیبی و مجاورت((Galster et al, 2001, 685
پراکندی شهری در شهرهای اروپا وضعیتی بحرانی تلقی میشود، زیرا تاثیرات عمده آن بر بالا رفتن مصرف انرژی و خاک و زمین آشکار است.
این تاثیرات هر دو محی روستایی و شهری را تهدید میکنند و گازهای گلخانه ای را که سبب تغییر در وضعیت آب و هوایی می شوند، افزایش می دهند و سطح آلودگی هوا و صوتی را بالا می برند، که اغلب سلامتی انسان را محدود میکند. بنابراین اسپرال شهری بسیاری از پیامدهای زیان آوری را تولید میکند که به صورت مستقیم بر کیفیت زندگی افرادی که در شهرها زندگی می کنند، تاثیر می گذارند(( EEA,2006:5-6
اسپرال شهری منحصرا با شاخص های عمده اجتماعی و اقتصادی نظیر رشد جمعیت، هزینه سفرهای روزانه بین محل زندگی و کار، تغییرات اشتغال، تغییرات درآمد شهری و شماری از موسسات تجاری ارزیابی و مشخص میشودJi and et al, 2006: 862
روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع کاربردی بوده و روش اصلی تحقیق توصیفی – تحلیلی است که با کمک مدلهای مختلفی چون آنتروبی شانون و هلدرن انجام شده است. برای ج مع آوری داده های مورد ن یاز پژوهش از روش اسنادی، کتابخا نه ای با مراج عه به ک تب، م قالات وآمارنا مه های موجود در ادارات وسازمانها استفاده شده است.
معرفی محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه در پژوهش شهر همدان می باشد که مرکز استان همدان در غرب کشور می باشد. این شهر در شرق استان همدان و در حدفاصل 34 درجه و47 دقیقه تا 34 درجه و79 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و30 دقیقه تا 48 درجه و51 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است.
شهر همدان در دامنه های رشته کوه الوند قرار گرفته و متوس ارتفاع این شهر از سطح دریا 1720 متر می باشد. در شکل شماره یک موقعیت محدوده مورد مطالعه نشان داده شده است.
جمعیت شهر همدان در سال 1335برابر با 99909 نفر بوده که در سال 1385 به 479640 نفر رسیده است. در همین دوره زمانی وسعت شهر از 350 هکتار به 6285 8 هکتار رسیده است. با مقایسه ارقام مشاهده می-شود که میزان جمعیت و وسعت شهر در طول این دوره زمانی افزایش چشمگیری داشته است.
بررسی تراکم در شهر به عنوان عمومیترین شاخص اندازه گیری پراکنش شهری است، به گونه ای که تراکم پایین در یک شهر می تواند بیانگر پراکنش شهری باشد(عباس زاده، 65 :1385 تراکم جمعیت شهری همدان در سال 1335برابر با 285.45 نفر در هکتار بوده است که میزان آن در سال 1385 به 41.46 نفر در هکتار رسیده است. کاهش تراکم در طول زمان در شهر همدان دلیلی بر ایجاد پراکنش شهری میباشد. در جدول شماره یک میزان تغییرات جمعیتی و مساحت و تراکم شهر همدان درطول دوره زمانی 1335 تا 1385 آمده است.
منبع( استخراج نگارندگان از سرشماری های رسمی مرکز آمار ایران شهر همدان، 1385-1335)
سازمان فضایی شهر همدان از سال 1335 تا 1385
در سال 1300 هسته اولیه شهر همدان در اطراف بازار سنتی و قسمت شمالی آن بوده است، تا اینکه از سال 1310 تا 1335 طرح هستهای کارل فریش با میدان مرکزی و شش خیابان شعاعی در این شهر به اجرا درآمد. در این دوره خیابانهای عباس آباد(شریعتی) و شورین(شهدا) و بوعلی ساخته شدند. گسترش شهر تا سال 1335 بیشتر در داخل زمینهای ساخته نشده و بازسازی بناهای قدیمی و خانههای اطراف خیابانهای ساخته شده، بوده است و توسعه فیزیکی در اطراف شهر کمتر انجام شده است. الگوی گسترش شهر در این دوره به شکل شعاعی بوده است. دوره دوم از سال 1335 تا 1345 است. گسترش شهر در این دوره بیشتر در امتداد جنوب(خیابان بوعلی و عباس آباد) و جنوب شرقی( خیابان سنگ شیر ) بوده است، الگوی گسترش شهر طی این دوره تقریبا ادامه الگوی قبلی است که شکل قطاعی به خود گرفته است. دوره سوم گسترش فیزیکی شهر از سال 1345 تا 1355 را شامل میشود. در این دوره طرح جامع شهر همدان به اجرا در میآید. اجرای این طرح سبب تقویت و ادامه الگوی توسعه شعاعی در شهر میشود. در این دوره بیشترین توسعه کالبدی شهر در جهت جنوب و جنوب غربی( خیابانهای بوعلی و عباس آباد) بوده که کوه الوند و آب و هوای مطبوع این مناطق شهری، عامی مهم در گسترش شهر به این جهت بوده است. دوره چهارم گسترش شهر همدان از سال 1355 تا 1375 است. علیرغم پیش بینی طرح جامع که توسعه کالبدی در جهت جنوب و جنوب غرب را برای شهر همدان پیش بینی کرده بود، بعلت مهاجرت های بالای روستاییان بعد از انقلاب و وجود زمین های ارزان قیمت، شهر در قسمت شمال و شمال غربی و شمال شرقی گسترش وسیعی پیدا کرده است، بطوریکه قسمتی از حصار خان در محدوده شهر قرار گرفته و شهرک فرهنگیان که جزء محدوده شهر نبود در سال 1364 به شهر متصل شده است. در همین دوره شهرک مدنی که اراضی زیادی را در بین جاده تهران و روستای خضر به خود اختصاص داده است، ساخته میشود. روستای حصار دیزج در شمال غربی در دو جهت توسعه یافته که قسمت جنوبی آن شهرک ولی عصر و قسمت غربی آن شهرک الوند است. الگوی گسترش شهر در طی این دوره به صورت پراکنده و بی رویه است. دوره پنجم از سال 1375 تا 1390 را در بر میگیرد، در طول این مدت باغات بسیاری در بخش غربی به زیر ساخت و ساز رفته- اند. در بخش جنوب و جنوب شرق به دلیل برخورد با ارتفاعات توسعه شهر متوقف شده و در بخش شمال شرقی به دلیل ادامه روند مهاجرت روستاییان به شهر و وجود زمین های ارزان قیمت، ادامه پیدا کرده است. شکل گسترش شهر طی این دوره به صورت خطی بوده است.
