بخشی از مقاله
چکیده
کتاب درسی از مهم ترین و در دسترسترین رسانههای آموزشی می باشد که نقش ارزشمندی در نظام تعلیم و تربیت ایفا میکند. بسیاری از پژوهشگران، کتاب درسی را به عنوان یکی از رسانههای کارآمد و اثربخش در زمینه آموزش و پرورش و تامین نیازهای مادی و معنوی دانش آموزان محسوب کرده اند. کتابهای آموزشی توانستهاند، در کنار ابزار پیچیده و سریع توسعه یافتهی رسانه ها در سراسر نظامهای آموزشی جهان همچنان اهمیت خود را حفظ کنند. نظر به این اهمیت و نقش غیر قابل انکار محتوای کتب درسی ؛ پژوهش حاضر، با هدف تحلیل محتوای کتب درسی دوره ابتدایی، از نظر پرداختن به سازه »سلامت روانی« به بررسی و واکاوی مؤلفههای این سازه از قبیل: حسّ مسئولیتپذیری، حسّ اعتماد به خود، هدف مداری، ارزش های شخصی، فردیت و یگانگی، می پردازد.
روش این پژوهش، کیفی از نوع تحلیل محتوای کیفی کتب از طریق فهرست وارسی محتوای کتاب ها میباشد و واحد تحلیل نیز صفحات - متن، پرسشها، فعالیتها و تصاویر - می باشد. جامعه آماری کلیه ی کتاب های درسی دوره ابتدایی سال تحصیلی 42 - 1395-1396جلد کتاب - شامل 9 عنوان فارسی - بخوانیم - ، فارسی - بنویسیم - ، علوم، هدیه های آسمانی، قرآن، ریاضی ومطالعات اجتماعی، تفکر و پژوهش، کار و فناوری و نمونه آماری این پژوهش شامل کلیه کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی می باشد.
نتایج نشان داد که کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی، در پرداختن به مؤلفه های سلامت روانی به طور متفاوت عمل کرده است. به گونه ای که مؤلفه های »ارزشهای شخصی« و»هدفمداری«، بیشتر از مؤلفه های »حس مسئولیت پذیری«، »فردیت و یگانگی« و»حس اعتماد به خود« مورد توجه قرار گرفته اند. طبق بررسی انجام شده، مؤلفه ی»ارزشهای شخصی« با درصدی معادل%35/96 بیشترین فراوانی ومؤلفهیحسّ» اعتماد به خود« با درصدی معادل 13/35%، کمترین میزان فراوانی را به خود اختصاص دادهاند.
مقدمه و بیان مسئله
سلامتی، موضوعی است که از بدو پیدایش بشر و در قرون و اعصار متمادی همواره مورد توجه انسان بودهاست. همانطور که سلامت جسمی هر فرد در جامعه از ارزش بالایی برخوردار است، سلامت روانی افراد نیز دارای اهمیت زیادی است. سلامت روان1، در زبان انگلیسی معادل« mental health » است که health به معنای سلامت، شادابی و تندرستی و mental به معنی ذهنی، روانی و ... به کار رفته است - پرچم، قوه عود،. - 1389 سلامت روان به معنی فقدان یا ناتوانی نیست؛ بلکه عبارتست از:» حالت سلامتی کامل فیزیکی، روانی و اجتماعی.
« - کاپلان و سادوک2، ترجمه رفیعی و ساعی،ص 1378، - 307 همچنین سلامت روان به عنوان توانایی فرد در غلبه بر ناراحتیهای روان شناختی و هیجانی، شناخت از دیگران و حفظ روابط اجتماعی تعریف شده است. سازمان بهداشت جهانی3، سلامتی را مجموعه حالت رفاه و آسایش کامل جسمانی، روانی و اجتماعی تعریف کرده است. علاوه بر تعاریفی که ارائه شد، »سلامت روانی « از دیدگاه مکاتب گوناگون روان شناسی نیز تعریف شده است که به اختصار برخی از آن ها ذکر می شود:
- نظام زیستی نگری که اساس روان پزشکی را تشکیل می دهد، سلامت روانی را زمانی محقق می داند که بافت ها و اندام های بدن به طور سالم و بی نقص به وظایف خود عمل کنند . هر نوع اختلال در دستگاه عصبی و در فرایندهای شیمیایی بدن، اختلال روانی را به همراه خواهد داشت.
- نظام روان تحلیل گری بر این باور است که سلامت روان به معنای کنش متقابل و موزون بین سه پایگاه بنیادین شخصیت - بن، من و فرامن - است و سلامت روانی در صورتی حاصل می شود که »من « بتواند بین تعارض های »بن « و »فرامن « تعادلی ایجاد کند.
- نظام رفتاری نگر در تعریف سلامت روانی بر سازش یافتگی فرد با محیط تاکید می ورزد و بر این اعتقاد است که رفتار سازش نایافته نیز مانند سایر رفتارها در اثر تقویت، آموخته می شود.بنابراین، سلامت روانی شامل رفتارهای سازش یافته ای است که آموخته می شوند.
- نظام انسانی نگر معتقد است که سلامت روانی یعنی ارضای نیازهای اساسی و رسیدن به مرحله خودشکوفایی.هر عاملی که فرد را در سطح ارضای نیازهای سطوح پایین نگه دارد و مانع شکوفایی او شود، به ایجاد اختلال رفتاری خواهد انجامید. - گنجی، - 1376
یکی از مهم ترین محور های ارزیابی سلامت جوامع مختلف، بهداشت روان است. بدون تردید سلامت روان نقش مهمی در تضمین پویایی و کار آمدی هر جامعه ایفا میکند. بعد روانی سلامتی در بسیاری از کشورهای جهان - به ویژه کشورهای جهان سوم - ، به دلیل توجه اصلی به سایر اولویت های بهداشتی، از جمله بیماری های واگیردار عفونی در گذشته و یا بیماری های مزمن درعصرحاضر، کمتر مورد
توجه قرار گرفته است. با این حال، نگاهی به آمار و ارقام منتشر شده در زمینه شیوع اختلالات روانی در کشورهای مختلف جهان، حاکی از بحرانی بودن وضعیت سلامت روان است. طبق برآورد سازمان جهانی بهداشت، بیش از 500 میلیون نفر در دنیا مبتلا به یکی از انواع اختلالات روانی هستندکه از این عده 50 میلیون نفر مبتلا به اختلالات شدید روانی، 250 میلیون نفر مبتلا به اختلالات خفیف روانی، 120 میلیون نفر مبتلا به عقب ماندگی ذهنی، 50 میلیون نفرمبتلا به صرع بوده، و30 میلیون نفر از دمانس رنج میبرند. - مهربانی، - 1385
از آنجا که دانش آموزان، به ویژه دانشآموزان دوره ابتدایی از اقشار مستعد و سازندگان فردای کشور خود هستند، بنابراین توجه و دقت به فراهم کردن محیط سالم از نظر بهداشت و سلامت روان بسیار حائز اهمیت می باشد. دانش آموزان به دلیل شرایط خاص سنی، مستعد از دست دادن سلامت روانی بوده و با توجه به مشکلات خاص خود دچار فشار های روانی هستند - سلطانیان و همکاران،. - 1383 سنین دبستان از مهمترین دوره های سنی در شکلگیری و پایهریزی شخصیت افراد در بزرگسالی است. با توجه به مطالب فوق الذکر، یکی از مهمترین نیازهای افراد جامعه، نیاز به داشتن روان سالم و دور از هرگونه بیماری های مرتبط با آن و همچنین آگاهی از چگونگی کسب و بهبود مهارت های مرتبط با مؤلفههای سلامت روانی است. در پژوهش حاضر مؤلفه های مد نظر بر اساس معیار های تشخیص داده شده سلامت روانی، توسط چاهن1 ، تعیین گردیده است. در زیر تعریف 5 مؤلفه سلامت روانی ارائه شده است:
1حسّ. مسؤولیتپذیری: کسی که دارای سلامت روان است، نسبت به نیازهای دیگرانحسّاس بوده و در جهت ارضای خواسته ها و ایجاد آسایش آنان میکوشد.
2حسّ. اعتماد به خود: کسی که واجد سلامت روانی است، به خود و توانایی هایش اعتماد دارد و مشکلات را پدیده ای مقطعی می انگارد که حل شدنی است. از این رو، موانع، خدشه ای به روحیه او وارد نمی سازد.
3. هدف مداری: به فردی اشاره دارد که واجد مفهوم روشنی از آرمان های زندگی است و از این رو، تمامی نیرو وخلاّقیتش را در جهت دست یابی به این اهداف هدایت می کند.
4. ارزش های شخصی: چنین فردی در زندگی خود، از فلسفه ای خاص مبتنی بر اعتقادات، باورها و اهدافی برخوردار است که به سعادت
و شادکامی خود یا اطرافیانش می انجامد و خواهان افزایش مشارکت اجتماعی است.
