بخشی از مقاله
تحلیل محتوای کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی بر اساس مؤلفه های تربیتی لقمان حکیم
چکیده
هدف اصلی از این پژوهش ، تحلیل محتوای کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی بر اساس مؤلفه های تربیتی لقمان حکیم می باشد. بدین منظور با بهره گیری از روش توصیفی و تکنیک تحلیل محتوا، مؤلفه های تربیتی لقمانکه در قرآن کریم به آن ها اشاره شده، در کتاب های مذکور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. همچنین هماهنگی مؤلفه های تربیتی در این کتاب ها با مؤلفه های تربیتی لقمان حکیم و به طور کلی با مؤلفه های تربیتی قرآن در سوره لقمان به عنوان سئوال مطرح شده است.نتایج به دست آمده حاکی از آن است که مؤلفه های تربیتی مورد نظرلقمان، به طورنسبی وبه میزان متوسط درتدوین کتب هدیه های آسمان دوره ابتدایی مدنظر قرارگرفته است.
کلید واژه ها
تحلیل محتوا ، کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی ، مؤلفه های تربیتی ، لقمان حکیم
مقدمه
تربیت از ارکان مهم و اساسی سعادت بشر است. در اسلام نیز مسئله تربیت از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است تا آنجا که می توان گفت اصولاً هدف اصلی ارسال کتب و ادیان آسمانی و بعثت انبیاء الهی نیز همین تربیت صحیح بشر بوده است، چنان که در قرآن کریم ، سوره جمعه ، آیه 2 آمده است: » او کسی است که در میان جمعیت در سن خواند هر سولی ازخودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها میخواند و آنها را تزکیه میکند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت میآموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند .«
در ایجاد نظام اسلامی به طور اعم و نظام آموزشی به طور اخص، تربیت دینی مهم ترین هدف قلمداد می شود. در دین مقدس اسلام برنامه جامع تربیتی انسان برای عبودیت، تقرب الی االله است.
ایجاد معرفت و ایمان متربیان به اعتقادات، اخلاق و احکام الهی مهم ترین رسالت تعلیم و تربیت در نظام اسلامی است. خداوند در قرآن کریم در سوره های متعدد و در ضمن بیان سرگذشت انبیاء و صالحین و فرزندانشان به مسائل تربیت فرزند آگاهی داده است. اوج آموزه های قرآن در این زمینه در سوره ی لقمان است که خداوند به صورت مستقیم محورهای مختلف تربیتی را از زبان لقمان حکیم خطاب به فرزندش بیان نموده است.
یکی از مهم ترین ویژگی های قرآن کریم این است که خود یک کتاب تربیتی است و همه ی آیات آن به طور مستقیم و غیر مستقیم در مقام تربیت انسان در رده های مختلف سنی از خردسال تا کهنسال است. یادگیری قرآن و معارف اسلامی بستری برای تقویت اندیشه، ایمان و عمل دینی و برنامه ریزی برای دستیابی به معرفت نسبت به برنامه جامع تربیتی انسان است تا به متربیان، میزانی از آگاهی درباره ی اسلام را بدهد.
تحقق ارزشها و آرمانهای متعالی انقلاب اسلامی مستلزم تلاش همه جانبه در ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی است. عرصه تعلیم و تربیت از مهمترین زیرساختهای تعالی همه جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقای سرمایه انسانی شایسته کشور، در عرصه های مختلف است و تحقق آرمانهای متعالی انقلاب اسلامی ایران مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده، فعال و پیشرو در میان ملتها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت و معنویت در جهان در گرو تربیت انسانهای عالم، متقی، آزاده و اخلاقی است.(سند تحول بنیادین آموزش و پرورش،(1390 با توجه به آنچه که بیان شد از مهم ترین وظایف نظام اسلامی، برنامه ریزی برای پرورش انسانهایی با ایمان و عامل به تعالیم اسلامی است. انجام این رسالت در کشور ما به عنوان یک جامعه اسلامی تا حدود زیادی به نهاد آموزش و پرورش واگذار گردیده، در درون این نهاد کتاب های درسی به عنوان یک ساز و کار مؤثر مطرحمی باشند که نقش مؤثری در هدایت و پرورش دینی و اسلامی دانش آموزان ایفا می کنند.(ایمانی و مظفر ، (1380
یکی از دغدغه های اساسی نظام آموزشی ایران از دیرباز چگونگی ذکر مفاهیم اساسی دین مبین اسلام و انتقال آن ها به دانش آموزان می باشد. به طوریکه با ملکه شدن این باورها و گرایش ها و یا به تعبیری دیگر، اعتقادات دینی در روح دانش آموزان بتوانند آنها را با معنای واقعی کلمه مسلمان تربیت کنند.( میررکنی، (1391
محتوا در برنامه درسی در بین عناصر و مولفه های نظام آموزشی از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است. از طریق محتواست که نظام آموزشی به طور مستقیم با شخصیت متربیان مرتبط می شود و آثار گوناگونی در روح و روان آنان برجا می گذارد. این عنصر به دلیل ویژگی ها و ماهیت خود از دیدگاه فلسفی و باورهای مختلف اثر می پذیرد. به همین دلیل تعیین سیاست های کلی و اصول مبنایی انتخاب محتوا در برنامه درسی نظام آموزشی کشور بر اساس مبانی، ضرورت پیدا می کند و کم توجهی به آن، محتوا و در نتیجه متربیان را از جهت گیریهای اصلی نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور دور می سازد.
کتب درسی و محتوای آنها از عناصر مهم آموزش و پرورش، به ویژه در نظام آموزشی متمرکز، که کشور ما در آن رده جای دارد قرار گرفته است. کتاب های درسی به عنوان وسیله ی آموزشی فراگیر، زمینه ساز تحقق اهداف کلی و آموزشی هستند.( شعاری نژاد ، (1371
بنا به اهمیتی که تربیت دینی در دوره ی ابتدایی برای ایجاد و تقویت عادات صحیح و خلقیات نیکو در کودکان دارد، تصمیم بر آن شد که به تحلیل محتوای کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتداییبه عنوان کتاب هایی که مستقیماً در سیستم آموزشی کشور به مسائل دینی اختصاص دارد، پرداخته شود.
در تربیت دینی که برگرفته از قرآن و سیره ی پیامبران و امامان می باشد، هفت سال دوم زندگی کودکان شروع زمانی می باشد که قابلیت دریافت نصیحت ها و پندها را دارا می باشند و سال دوم ابتدایی زمان ورود به این دوره ی حساس می باشد که می توان مفاهیم مذهبی را در قالب پند و نصیحت به دانش آموزان آموزش داد.
در همین راستا قرآن کریم در سوره لقمان به فرازهایی از پندهای این فرد حکیم به فرزندش اشاره نموده است. لقمان حکیم قرن ها پیش پندها و اندرزهایی داشته که به تعبیر امروز مصادیق برجسته آموزش مهارت های اسلامی و اجتماعی است که قرن هاست که در اسلام و ایران این آموزه ها وجود دارد ولی در کتب درسی کمترین جایگاهی ندارد و برنامه ای برای آموزش رسمی و برنامه ریزی شده و نهادینه کردن این آموزش ها وجود نداشته.( مقدس ، (1390مکتوم ماندن این آموزه ها و عدم استنتاج و نشر و گسترش آن باعث شده آن طور که باید و شاید مورد استفاده و آموزش قرار نگیرد.
پژوهش حاضر درصدد است تا میزان بهره گیری از مؤلفه های تربیتی لقمان حکیم در کتابهای هدیههای آسمان دوره ابتداییرا بررسی نماید.
سوالهای پژوهش
(1مؤلفه های تربیتی آموزه های لقمان حکیم کدامند؟
(2 آیا در کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی به مؤلفه های تربیتی لقمان به عنوان الگوی تربیتی توجه شده است؟
(3 آیا محتوای کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتدایی با اهداف تربیتی قرآن مندرج در سورهی لقمان هماهنگی دارد؟
روش پژوهش
مطالعه ی انجام شده از نوع تحقیقات توصیفی– تحلیلی با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا می باشد. جامعه آماری این تحقیق شامل کتابهای درسی هدیه های آسمان دوره ابتدایی در سال93-94 است که در راستای هدف پژوهش، به صورت سرشماری، تمامی کتب درسی هدیه های آسمان دوره ابتدایی مورد تحلیل واقع شد. نمونه آماری نیز بر جامعه منطبق است.
تحلیل محتوا معمولا شمارش فراوانی رخداد هر مقوله تعیین شده در هر نمونه است و در آن فرض بر این است که تکرار یک عنصر نشانه اهمیت آن می باشد و در نهایت تفسیر و تحلیل معانی نتایج است که تحلیل نتایج به هدف پژوهش بستگی دارد. (صمدی – کاضمی ، (1390
در مورد تحلیل محتوای مورد نظر، تمرکز تفسیر ها و تحلیل ها بر میزان توجه مؤلفان و دست اندرکاران آموزش و پرورش به مؤلفه های تربیتی قرآن که در سوره لقمان آیات 13 تا 19 بیان شده در کتب مورد مطالعه می باشد.
در این پژوهش، تحلیل محتوا نیزاز یک فرم محقق ساخته استفاده به عمل آمد . این فرم ها از 6 قسمت تشکیل شده است که شامل شمارهی ردیف، عنوان کتاب هدیه های آسمان (مربوط به پایه های تحصیلی ابتدایی)، تعداد دروس هر کتاب ، پرداختن یا عدم پرداختن به موضوع ، میزان حجم کمی اختصاص یافته و میزان کیفی می باشد .
فرم اول که برای تحلیل موضوعی کتاب های هدیه های آسمان دوره ابتداییاستفاده شد شامل 5 کتاب می باشد که در بخش عنوان کتاب، نام تمام کتب هدیه های آسمان مربوط به پایه های تحصیلی بیان شده و تعداد دروسهر با تحلیل کل محتوای هر درس شامل متن ، تکالیف ، تصاویر، جداول می باشد که در ستون مربوط به خود و مقابل هر کتاب نوشته شده است .
در ستون میزان پرداختن به موضوع پس از بررسی هر پایه در صورت پرداختن به موضوع مربوطه در مقابل ستون پرداخته شده علامت گذاری شده است و در صورت عدم پرداختن به موضوع مربوطه در ستون پرداخته نشده علامت گذاری شده است. برای تعیین حجم کمی اختصاص یافته تمام دروس یک کتاب که شامل ( متن ، تمرینات ، تکالیف ، جداول ) می باشد از %100در نظر گرفته شده است مثلاً اگر کتابی20درسدارد و فقط در 4درس به موضوع مورد نظر پرداخته شده است، میزان حجم کمی اختصاص یافته %20 تعیین گردیده است .
برای تعیین میزان کیفی اختصاص یافته به صورت قراردادی میزان 0-20 درصد خیلی کم، 20-40درصد کم ، 40-60درصد متوسط، -80 60 درصد زیاد، 80-100 درصد خیلی زیاد، در نظر گرفته شده است .
برای محاسبه مقدارمیانگین تمام درصد حجم کمی اختصاص یافته برای یک مؤلفهبه طور کلی باهم جمع شدند و در نهایت تقسیم بر تعداد کتب شدند. مثلا اگر برای یک مولفه به طور کلی در 4 کتاب پرداخته شده، درصد به دست آمده را تقسیم بر کل کتاب ها (یعنی 5 کتاب) می کنیم و میانگین محاسبه می شود .
روایی فرم ها توسط دو متخصص که آموزشیارانی که قبلاً این کتب را آموزش داده اند و محقق مولفه های تربیتی لقمان حکیم در کتاب های مذکور تحلیل موضوعی شدند. و هر 3 نفر 2)متخص و پژوهشگر) در نهایت میزان حجم کمی و کیفی اختصاص یافته به هرمولفه شناسایی شده را تعیین نمودند .
یافته های پژوهش
آیاتی از سوره لقمان
با توجه به این که مبنای این پژوهش ، تحلیل محتوا بر اساس مؤلفه های تربیتی لقمان حکیم می باشد، معنای آیاتی از سوره لقمان در قرآن کریم که به امر تربیت مربوط می شوندبا ترجمه آیت ا... مکارم شیرازی در ادامه بیان می گردد.
آیه ) :13 به خاطر بیاور ) هنگامی را که لقمان به فرزندش – در حالی که او را موعظه می کرد- گفت: »پسرم! چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است.«
آیه :14 و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد ( به هنگام بارداری هر روز رنج و ناراحتی تازه ای رامتحمّل می شد ) ، و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می یابد ( آری به او توصیه کردم ) که برای من و برای پدر و مادر تشکر بجا آور که بازگشت ( همه شما ) به سوی من است!
