بخشی از مقاله
چکیده
هدف از تحقیق حاضر بررسی و تحلیل محتوای کتاب ادبیات فارسی سه علوم انسانی چاپ 95با تکنیک ویلیام رومی و فراهم آوردن اطلاعات و ارائهی پیشنهاداتی به برنامهریزان به منظور بهبود و اصلاح این کتاب بوده است. بر اساس این تحلیل ضریبگیری دانشآموزان در سه مؤلفه »متن، تصاویر و سؤالات« مورد توجه قرار گرفته است. سی صفحه از متن کتاب به صورت تصادفی انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
همچنین همهی تصاویر و بیست و هفت سوال - از هر درس یک سؤال - به طور تصادفی به عنوان نمونه انتخاب شدند و مورد تحلیل فرار گرقتند. روش تحقیق توصیفی و روش مطالعه از نوع تحلیل محتوای کمی بوده و برای بررسی دادهها و اطلاعات از روش های مناسب آمار توصیفی - فراوانی، درصد فراوانی، میانگین - و محاسبهی ضریب درگیری بر اساس فرمول ویلیام رومی استفاده شد که نتایج نشان داد متن و تصاویر ادبیات فارسی سه از نظر توجه به آموزههای اجتماعی و اخلاقی به ترتیب با ضریب درگیری 0/01 و 0/4 به صورت غیرفعال ارائه شدهاند. بنابراین متن و تصاویر کتاب از این نظرخشک و غیر پژوهشی است. در حالی که سؤالات کتاب با ضریب درگیری 1/45 به صورت فعال ارائه شدهاند و اجرای روش اکتشافی را ممکن میسازد.
مقدمه
آموزش و پرورش فرایندی است که برای تغییر و تعدیل رفتار فراگیران تلاش میکند و برای تحقق هدفهایی مشخص به فعالیت می-پردازد. در این عرصه عوامل گوناگونی تأثیر گذارند و نقش اساسی به عهده برنامه ی درسی است که شامل اهداف، محتوا، روشها و ارزشیابی میشود. محتوا از عناصر و فرآیندهای برنامه درسی است که می تواند از طریق کتاب درسی در نظام تعلیم و تربیت رسمی عرضه شود - رضوی،. - 1390 کتابهای درسی به خاطر اهمّیت زیادی که در تعیین محتوا و خط مشی آموزشی دارند، کانون توجه ی دستاندرکاران آموزش و پرورش می باشند.
این در حالی است که با توجه به وسعت کشور، تنوع و تعداد اقوام و مشکلات ناشی از آن - مثل دو زبانه بودن شاگردان - ، رشد سریع علوم و فناوری، تغییر سریع در هنجارها و ارزشهای اجتماعی، ضرورت دارد که کتابهای درسی با دقت کافی و در حد امکان، عاری از هر عیب و نقص و مطابق با اهداف تعیین شده و اصول علمی تألیف شوند. از طریق تحلیل محتوا میتوان پیامهای نهفته در داستانهای ساده یا متون کتاب درسی را با اهداف برنامهی، مورد بررسی قرار داد. همچنین میتوان از طریق تحلیل محتوایی، گرایشها یا جانبداریهای پنهان و آشکار را در متون برنامهی تعیین کرد.
همچنین کمک میکند تا مفاهیم و اصول، نگرشها، باورها، و کلیهی اجزای مطرح شده، در قالب دروس کتاب، مورد بررسی علمی قرار گیرد و با اهداف برنامهی درسی، مقایسه و ارزشیابی شوند - یارمحمدیان،. - 1386 گنجاندن اطلاعات متعدد در کتابهای درسی، رویکرد حافظهپروری، یادگیری سطحی، محتوای غیرفعال، عدم توجه به کاربردی بودن مطالب کتابهای درسی و توجه بیش از حد به کسب نمره، همواره از مسائل عمده در نظام آموزش و پرورش کشور ما بودهاند.
در نظامهای آموزشی که هدف آنها بالا بردن نمرات دانشآموزان است، آنچه که باید به آنان آموخته شود مورد غفلت قرار میگیرد - کرمی،. - 1392 کتابهای درسی نمیتوانند محتوای منحصر به فرد فرآیند آموزش و پرورش باشند و درصورت نقص یا کمبود محتوای آنها، معلمان میتوانند با گزینش و تنظیم یک محتوای دیگر، آن نقص یا کمبود را جبران کنند. برای کسب مهارت چنین امری، لازم است معلّم در درجه ی اول قدرت تحلیل علمی کتابهای درسی و در درجهی دوم، توانایی تهیّه و تنظیم محتوای آموزشی را داشته باشد - سعبانی،. - 1382 محتوا میتواند شامل کلیهی مطالب، مفاهیم و اطلاعات مربوط به یک درس یا به عنوان بخشی از متن یک کتاب یا توضیحات، حواشی و سایر اجزای جانبی آن درس باشد. محتوا میتواند شفاهی یا کتبی ارائه شود.
بر این اساس میتوان گفت: متداولترین شکل محتوا، کتاب درسی است - معروفی و همکاران،. - 1389 در زمینهی تحلیل محتوا کتب درسی، پژوهشهای زیادی انجام شده است. از جمله، در پژوهشی که توسط مصطفوی، هاشمی و ایزدی - 1394 - با عنوان" تحلیلی بر کارکرد نظام آموزشی در آموزش و رشد اخلاقی دانش آموزان با محدودیت محتوای کتابهای درسی و شیوهی تدریس معلمان" انجام شده است نشان میدهد که کتابهای فارسی، تعلیمات دینی و تعلیمات اجتماعی بیشترین توجه را و کتابهای تاریخ و علوم توجه کمتری را به مقولهی اخلاق مبذول داشتهاند و به نظر می رسد در آموزش اخلاق، آموزش و پرورش باید متناسب با سطح رشد شناختی دانش آموزان نوجوان دورهی راهنمایی عمل کند - مصطفوی و همکاران،. - 1394 در پژوهشی که توسط نجارنهاوندی و قربانعلیزاده - 1393 - با عنوان "تحلیل بر هویت ملی در کتب درسی" انجام شده است.
نتیجه-ی پژوهش، توجه بیشتر به ارزشهای اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی از ویژگیهای کتاب مطالعات اجتماعی در دورهی تحول بنیادین می-باشد. - نجارنهاوندی و قربانعلیزاده،. - 1393 خوشنویسان و همکاران - 1393 - تحقیقی با عنوان "بررسی و تحلیل محتوای کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی و فارسی دوره ابتدائی و راهنمایی ایران بر مبنای مؤلفههای آموزش جهانی" انجام دادند، نتایج نشان میدهد که بالاترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی تعلیمات اجتماعی با ضریب 0/98 مربوط به آموزش چند فرهنگی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به آموزش رسانهها و فناوری اطلاعات با ضریب 0/42 میباشد.
در محتوای کتاب فارسی بیشترین و کمترین ضریب اهمیت با ضریب 0/89 و 0/21 مربوط به مؤلفههای آموزش محیط زیست و آموزش رسانه و فناوری اطلاعات بوده است، همچنین نتایج نشان میدهد توجه متعادل و جامعی به خرده مؤلفه-های آموزش جهانی در محتوای کتابهای درسی مورد توجه است - خوشنویسان و همکاران،. - 1393 در پژوهشی نوموتو1، نوناکا2، میزو3، کوبایاشی4 و جیمبا - 2011 - 5 با عنوان "تحلیل محتوای کتابهای درسی مدرسه در مورد موضوعات بهداشتی" یافتههای مطالعات تحلیل محتوای کتابهای درسی ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان را مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاکی از آن بود که برخی از کتابهای مدرسه محتوای ناکافی در خصوص اطلاعات بهداشتی ارائه میکنند و یا اینکه حاوی اطلاعات بهداشتی غلط یا تاریخ گذشتهاند. همچنین کیفیت محتوا نامناسب میباشد و نیازمند بهبود است - نوموتو و همکاران،. - 2011 گورک6 و کوکاکولا - 2009 - 7 به بررسی نظر معلمان در مورد محتوای کتاب درسی فیزیک کلاس نهم پرداختند.
نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد،که خودآزماییهای این کتاب درسی، برای انجام در محیط کلاس مناسب نمیباشد. یعنی اینکه محیط کلاس درس، دارای شرایط و امکانات لازم برای انجام خودآزماییهای طراحی شده در کتاب نیست. سایر نتایج این مطالعه حاکی از آن بود، که مدت زمان پیشبینی شده برای آموزش مفاد درسی کتاب، کافی نیست و مطالب از تعادل و یکنواختی برخوردار نیستند - گورک و کوکاکولا،. - 2009 امروزه تربیت اخلاقی و اجتماعی از اهداف اساسی تعلیم و تربیت میباشد.
از طرفی؛ از آنجاییکه بخشی مهمی از آموزههای اخلاقی و اجتماعی در کتابهای ادبیات فارسی گنجانده شده است، بررسی جایگاه این درس مهم در نظام آموزشی امری ضروری میباشد، چرا که، ادبیات ما همهی جنبههای زندگی و فرهنگ ایرانی را، اعم از آداب و رسوم، آیین سوگواری، جشن و مهمانی، انواع شغلها، غذاها، بازیها، خرافهها، فقر و محرومیتها، استعداد حاکمان، جنگها، ریاکاری و ... همه و همه را در خود بازتاب داده است. بنابراین از طریق ادبیات و موضوع اجتماعیات میتوان حتی از جزئیترین موضوعات، به بررسی تاریخ و فرهنگ و سیر تحول فکری و بینش اجتماعی ایرانیان پی برد - حسنی،. - 1392 بدون تردید تحلیل محتوای کتاب ادبیات فارسی سه در پویایی فرهنگ پژوهش و دانشافزایی دبیران این رشته سهم بسزایی دارد.
از طرفی در تحلیل محتوا نقاط ضعف و قوت احتمالی کتب آشکار میشود و نتیجهی تحلیل برای مؤلفان این کتاب بی فایده نخواهد بود.همچنین برای تعیین میزان هماهنگی متن، پرسشها، تصاویر، با اهداف مصوب، ضرورت تحلیل محتوای این کتاب ها احساس میشود. حال در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم: آیا درکتاب ادبیات فارسی سه علوم انسانی به آموزههای اخلاقی و اجتماعی توجه شده است؟
.2 روش پژوهش
در این پژوهش به تحلیل محتوای کتاب درسی ادبیات فارسی سه علوم انسانی از نظر توجه به آموزههای اخلاقی و اجتماعی - به روش ویلیام رومی - چاپ سال تحصیلی 94-95 پرداخته شده است که تهیه و تنظیم آن به شکل متمرکز از سوی دفتر تحقیقات و برنامهریزی و تألیف کتب درسی صورت گرفته است. روش تحلیل محتوای این پژوهش - رومی - یک روش تحلیل کمی میباشد که به توصیف عینی و منظم محتوای آشکار مطالب درسی میپردازد.
و هدف از کاربرد این روش در تحلیل محتوا آن است که دریابیم مقولهها تا چه حدی میتواند یادگیرنده را نسبت به فراگیری »متن«، درگیر کردن با »پرسشها« و »تصاویر« جذب نماید و ضریب درگیری دانشآموزان با آن، تا چه حد است؟ داده ها و اطلاعات از ارزشهای مناسب آمار توصیفی مانند: فراوانی، درصد، محاسبه ضریب درگیری در هر برای متن، پرسشها و تصاویر و نیز محاسبه ضریب نسبی در هر فصل برای اجزاء محتوا و سپس محاسبه ضریب درگیری دانش آموزان با کل متن تصاویر و کل پرسشها و همینطور فرآیند دعوت به پژوهش و تفکر محاسبه شده است.
