بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتوای برنامه های درسی فارسی - خوانداری - پایه ششم دوره دوم ابتدایی، از نظ برخورداری از مولفه های هویت ملی، به روش توصیفی ازنوع تحلیل محتوا انجام گرفت. مولفه های پژوهش شامل؛ هویت تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی بوده است. بدین ترتیب در این پژوهش کتاب فارسی پایه ششم ابتدایی به عنوان مهم ترین منبع آموزشی مورد تحلیل قرار گرفت تا مشخص شود که تا چه حد در راستای مولفه های هویت ملی حرکت کرده است.
برای گردآوری اطلاعات از چک لیست محقق ساخته متناسب با شاخص های هویت ملی استفاده شد. واحد تحلیل نیز صفحات کتاب - متن، پرسش ها، تمرین ها و تصاویر - بوده که در مجموع 128 صفحه از کتاب فارسی پایه ششم را شامل می شود.
همچنین کل کتاب فارسی تالیف سال 1395-1396 بعنوان نمونه آماری انتخاب شد. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که در بین مولفه های مورد پژوهش، بعد فرهنگی هویت ملی - سنت ها، شیوه های زندگی، سمبل ها و نمادها، پوشش، هنرهای ملی و بومی، اسطوره ها، ارزش گذاری به فرهنگ قومی، ملی و دینی - با 47 فراوانی و %35/6 در کتاب فارسی خوانداری، از نظم محتوایی بیشتری نسبت به سایر ابعاد هویت ملی برخوردار است.
-1 مقدمه
آموزش و پرورش بستر توسعه انسانی است و توسعه انسانی کلید توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. دست اندرکاران حکومت و رهبران فکری جامعه باید بر این نکته باور داشته باشند و برای رسیدن به توسعه انسانی، برنامه ریزی صحیح و علمی و هدفدار و اقدامات عملی انجام دهند. این هدف تحقق پیدا نمی کند مگر با تقویت نظام آموزشی به ویژه آموزش و پرورش. نقشی که کتاب درسی، برنامه تربیتی مدارس و معلمان می توانند در تأمین هدف، هویت آفرینی و هویت باوری فرزندان این سرزمین ایفا کنند بسیار بزرگ و مهم خواهد بود
امروزه مفهوم هویت در عرصههای علمی به یکی از موضوعات مهم تحقیقات اجتماعی بدل شده است. هویت، به معنای پنداشت نسبتاً پایدار فرد از کیستی و چیستی خود در ارتباط با گروه های دیگر تعریف می شود که از طریق تعاملات اجتماعی فرد با دیگران در فرایند اجتماعی شدن تکوین می یابد
یکی از جامع ترین بخش های هویت جمعی، هویت ملی است که فراگیرترین و در عین حال مشروع ترین سطح هویت در تمامی نظام های اجتماعی به شمار می آید
برای تحقق این امر؛ یکی از مهم ترین ورایج ترین منابع تحقق یاد گیری موثر و پایدار در کشور مان کتاب های آموزشی هستند. چرا که علیرغم پیشرفت تکنولوژی آموزشی تاثیر شگرف و بسزایی که کتاب های آموزشی در تعمیق و ثبات یاد گیری دارند را نمی توان انکار کرد
لذا تحلیل محتوا یکی از مباحث مهم و کاربردی است که پژوهشگران با استفاده از این روش، به وارسی دادههای خود میپردازند. از این طریق میتوان به تحلیل گفتار، نوشتار، از قبیل مقالات، کتابها، سخنرانیها، فیلم، تصاویر، حرکات، نحوه ی ادای کلمات، تکرار کلمات، لحن بهکار رفته در کلام و غیره پرداخت. تحلیل محتوا به محقق کمک میکند تا لایههای پنهان و زیرین پدیدههای مرتبط با موضوعِ پژوهش را بدست آورده، به اهدافی که پژوهش در راستای آن انجام میگیرد، نزدیک شود
هویت ملی را می توان یک حس بالنده میان مردمی دانست که بطور طبیعی به یکدیگر تعلق دارند و از منافع مشترک و سرنوشت مشترک برخوردارند. هویت ملی مفهومی دو وجهی است که همزمان بر تشابه و تمایز دلالت دارد. بدین صورت که از یک سو با تاکید به مشترکات و ملاک های پیوند دهند، ما را پیرامون محوری واحد متعهد و متحد می کند و از سوی دیگر این ما را در مقابل غیر یا دیگری قرار می دهد و بدین صورت ما را در وجود تشابهات داخلی و تمایزاتش با دیگری شناسایی می کند
هویت ملی از مقولاتی است که در قرن بیستم و بعد از شکلگیری سیاسی نظام بینالمللی قالب مفهومی خاص خود را پیدا کرد؛ هر چند که همواره یکی از مشغلههای ذهنی اندیشمندان ایرانی بوده است. هویت ملی نیز، مانند هویت، تعاریف مختلفی دارد. در یک تعریف: هویت ملی، همان احساس تعلق و تعهد نسبت به اجتماع ملی و نسبت به کل جامعه در نظر گرفته شده است، و می توان گفت هویت ملی به این معناست که افراد یک جامعه، نوعی منشأ مشترک را در خود احساس می کنند
در تعریفی دیگر: »هویت ملی، مجموعهای از نشانهها و آثار مادی، زیستی، فرهنگی و روانی، است که سبب تفاوت جوامع از یکدیگر میشود؛ و لذا، هویت ملی، اصلیترین سنتز و حلقهی ارتباطی بین هویتهای خاص محلی و هویتهای عام فراملی است.« در تعبیری کاملتر هویت ملی، مجموعهای از گرایشها و نگرشهای مثبت نسبت به عوامل، عناصر و الگوهای هویتبخش و یکپارچهکننده در سطح یک کشور به عنوان یک واحد سیاسی است
بازتولید هویت ملی ابتدا درون خانواده صورت می گیرد. پس از آن بخش مهمی از انتقال هویت ملی بر عهده سیستم آموزش و پرورش رسمی قرار دارد.
دویتیچ - 1998 - 1 معتقد است که چنانچه نظام آموزش و پرورش نتواند افراد را به هویت ملی شان معتقد و علاقه مند سازد، چه بسا با خطر سرکوبی هویت خویش و روی آوری کامل به دیگر هویت ها مواجه شویم
فرایند هویت یابی انسان از دوره کودکی آغاز می شود و در دوران نوجوانی به اوج خود می رسد
هویت ملی در کنار عناصر سازندهی خود، ابعاد: گوناگونی هم دارد که شامل ابعاد اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، دینی، فرهنگی، زبان و ادبیات میشود. هر یک از این ابعاد، در تکوین و تشخص هویت ملی، اهمیت خاص خود را دارد، بعد اجتماعی نشاندهندهی تعلق شخص به یک محیط اجتماعی خاص است، که محدوده هویت اجتماعی او را شکل میدهد؛ بعد تاریخی، عبارت است از آگاهی مشترک افراد یک جامعه از گذشتهی تاریخی و احساس دلبستگی به آن؛ و لذا، احساس هویت تاریخی و هم تاریخی پنداری، پیوند دهندهی نسلهای مختلف به یکدیگر است که مانع جدا شدن یک نسل از تاریخاش میشود. در حالی که هویت ملی هر ملت، در درجهی نخست زاییدهی محیط جغرافیایی آن ملت است؛ زیرا محیط جغرافیایی، تبلور فیزیکی، عینی، ملموس و مشهود هویت ملی به حساب میآید
هویت ملی در بعد سیاسی، در صورتی شکل میگیرد که افرادی که از لحاظ فیزیکی و قانونی، عضو یک نظام سیاسی هستند و داخل مرزهای ملی یک کشور زندگی میکنند، و موضوع یا مخاطب قوانین آن کشور هستند؛ از لحاظ روانی هم خود را اعضای آن نظام سیاسی بدانند
علیرغم تأثیر انکارناپذیر ابعاد فوق در هویت ملی، و با وجود شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی، مذهب در تمام ابعاد خود، همچنان منبع مهمی برای هویت و معنابخشی در جهان متجدد و آشفته به شمار میرود. شاخصهای مهم هویت عمومی به شعایر، مناسک و نهادهای دینی و بالأخره مشارکت و تمایل عملی به ظواهر و آیینهای مذهبی و دینی میشود
بعد فرهنگی هویت ملی نیز از مهمترین اجزای هویت ملی یک جامعه است که سبب توافق فرهنگی میشود؛ زیرا فرهنگ و میراث فرهنگی یک ملت، کلیت زنده و پویای خلاقیت انسانی آن ملت است، که به نحوی خودآگاه یا ناخودآگاه، آن ملت را تحت تأثیر قرار میدهد. شاخصهای مهم این بعد شامل: آیینها و سنتهای عام؛ جشنها و اعیاد؛ ارزشهای سنتی؛ لباس و طرز پوشش؛ معماری بناها و مکانها؛ رسوم؛ عرف و هنرهای ملی و بومی هستند
زبان نیز، بعد مهمی از میراث مکتوب هر ملتی است. زبان نه تنها به عنوان یک محصول اجتماعی، ابزار و وسیلهی ارتباطات به شمار میرود، بلکه خود به عنوان بخشی از متن روابط اجتماعی که در تولید و باز تولید فرهنگ و هویت ویژهی هر جامعه نقش مهمی دارد؛ و لذا، میتوان گفت زبان یک ملت، نظام معنایی آن ملت است
378 با توجه به تعاریف مذکور، عناصر سازندهی هویت ملی و ابعاد متفاوت هر کدام، برای هویت ملی کارکردهای خاصی را میتوان برشمرد. انسجامآفرینی و همبستگی ملی؛ ایجاد آگاهی ملی و تعیین سازوکارهای فرهنگ سیاسی از آن جملهاند. بهرهگیری از تواناییهای نمادین مانند زبان، دین، گذشته تاریخی و منافع مشترک، میتواند به همبستگی ملی منجر شود. با توجه به نقش تعیین کنندهای که هویت ملی در حوزهی فرهنگ، اجتماع، سیاست و اقتصاد دارد، علاوه بر ایجاد همبستگی و مشروعیت بخشیدن به نظام سیاسی اجتماعی، نقش عمدهای را در قوام و دوام حیات سیاسی یک ملت ایفا میکند، و حتی برای تعیین مسیر زندگی جمعی در آینده و اهداف ملی، نقش خاصی را بر عهده میگیرد
اسدالهی و همکاران - - 1395، در مطالعه خود که با عنوان تحلیل محتوای مطالعات اجتماعی ششم ابتدایی و شناخت ویژگی های کتاب براساس مولفه های - هویت ملی، اخلاق و آداب و مهارت های زندگی - ، به شیوه توصیفی انجام دادند، دریافتند که از دید معلمان، کتاب اجتماعی ششم در سطح متوسطی - - %43 به مولفه های هویت ملی، در سطح پایین تر از متوسط با - %36 - به مولفه های آداب و مهارت های زندگی، در سطح متوسطی - - %50 به مولفه اخلاق در نظام اجتماعی، پرداخته شده است. همچنین از میان مولفه های هویت ملی، به ویژگی های جغرافیایی با - %23 - بیشترین توجه و به نماد ملی و اسطوره ملی به ترتیب با - %15/5 و - %0/07 کمترین توجه شده است.
جدیدی محمدآبادی - - 1394، در پژوهش خود به تحلیل کتب درسی از حیث توجه به هویت ملی در پایه ششم ابتدایی پرداختند. یافتههای به دست آمده از پژوهش حاضر دلالت بر آن دارد که در کتابهای اجتماعی و فارسی بخوانیم به برخی نمادها مثل جغرافیا و مکان طبیعی B ملی، مشاهیر ایرانی و فرهنگ در حدنسبتاً مناسب توجه شده است. برخی نمادها مثل پرچم، سرود ملی، تقویم رسمی، قومیت، ادبیات ملی، اساطیر ایرانی، مکان تاریخی و ملی و هنر ایرانی کم توجه شده است و به برخی نمادها مثل دیناصلاً توجه نشده است؛ بنابراین طبق نتایج این پژوهش محتوای - متن و تصویر - کتابهای اجتماعی و فارسی بخوانیم به طور متعادل و متوازن به موضوع نمادهای هویت ملی نپرداخته است.
زادمهر - - 1394، در مطالعه ی خود با هدف تحلیل محتوای کتاب های درسی مطالعات اجتماعی دوره متوسطه اول از نظر میزان توجه به مولفه های حقوق بشر انجام داد که عمده ترین یافته های پژوهش بیانگر آن است که؛ از مجموع 387 واحد برای مولفه های حقوق بشر، مولفه »حق داشتن محیط زیست سالم« با 73 واحد بیشترین واحد را به خود اختصاص داده است و مولفه »حق امنیت« یشترین ضریب اهمیت در محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی دوره متوسطه اول را به خود اختصاص داده است. همچنین مولفه های حقوق بشر در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی دوره متوسطه اول به صورت متوازن تقسیم نشده است.
جدیدی محمدآبادی و همکار - - 1393، با توجه به اینکه یکی از ابزارهای مهم آموزش و پرورش کشورمان کتاب های درسی است کتاب های درسی می تواند در پرورش هویت ملی نقش موثری داشته باشد. بنابراین در این پژوهش به تحلیل کتب درسی از حیث توجه به هویت ملی در پایه ششم ابتدایی پرداخته شد. یافته های به دست آمده از پژوهش حاضر دلالت بر آن دارد که در کتاب های اجتماعی و فارسی بخوانیم به برخی نمادها مثل جغرافیا و مکان طبیعی - ملی، مشاهیر ایرانی و فرهنگ در حد نسبتا مناسب توجه شده است. برخی نمادها مثل پرچم، سرود ملی، تقویم رسمی، قومیت، ادبیات ملی، اساطیر ایرانی، مکان تاریخی و ملی و هنر ایرانی کم توجه شده است و به برخی نماد ها مثل دین اصلا توجه نشده است. بنابراین طبق نتایج این پژوهش محتوای - متن و تصویر - کتاب های اجتماعی و فارسی بخوانیم به طور متعادل و متوازن به موضوع نمادهای هویت ملی نپرداخته است.
نوشادی و همکاران - - 1390، در پژوهش خود » نقش و کارکرد کتاب های تعلیمات اجتماعی پنجم دبستان و سوم راهنمایی در شکل گیری هویت ملی« به این نتایج دست یافتند که به مولفه های هویت ملی به طور متعادل توجه نشده است. به طوری که بعد دینی و سیاسی به عنوان رکن اسلامیت دارای بالاترین فراوانی با 83 درصد، »ویژگی های جغرافیایی بالاترین رکن ایرانیت با 3/84 درصد را شامل می شود و رکن تجدد نیز حدود « 8/36 اشاره شده است.
قاسمی - - 1387، به بررسی »همبستگی ملی در کتب درسی دوره ابتدایی« با تاکید بر کتب فارسی پرداخته است. در تحلیل محتوای همبستگی ملی از برخی عناصر هویت ملی نظیر اعتقادات و ارزش های دینی، رویداد های بزرگ تاریخی و حماسه های ملی، عناصر صحبت به میان می آید.
