بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایهی پنجم ابتدایی از منظرر فعال یا غیر فعال بودن دانش آموزان با استفاده از روش ویلیام رومی در سال تحصیلی 1394 -95بود. جامعهی مورد مطالعه در این پژوهش کتاب مطالعات اجتماعی پایه ی پنجم بود و کل کتاب به عنوان نمونه، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. واحد مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل متن، پرسش ها و تصاویر بود که بر اساس مقوله های فعال و غیرفعال توسط فرمول ویلیام رومی تحلیل و ضریب درگیری آن ها مشخص گردید. براساس نتایج به دست آمده، متن کتاب مطالعات اجتماعی با ضریب درگیری 0/2و تصاویر با ضریب 0/1 غیرفعال می باشد، اما سوالات کتاب با ضریب درگیری فعال می باشد و دانش آموزان را به فعالیت وا می دارد.
مقدمه
یادگیری در دوران کودکی از حساسیت ویژه ای برخوردار است .زیرا این امر بر ساخت شخصیت فرد هم از نظر علمی و هم از نظر کیفی تاثیر دارد. بنابراین هرگونه تعلل در تدوین و تالیف منابع یادگیری این دوره و آموزش های خاص آن، پیامدهای سوء و شاید دائمی به همراه خواهد داشت 1]و.[ 2 آموزش و پرورش در معنای وسیع آن، همه ی تلاش های سازمان یافته و غیر سازمان یافته ای را در برمی گیرد که موجب انتقال میراث علمی، فناوری،فرهنگی و اجتماعی یک جامعه از نسلی به نسل دیگر می شود. همچنین یکی دیگر از رسالت های خطیر آموزش و پرورش، ایجاد فرصت هایی برابر برای رشد و شکوفایی افراد جامعه به خصوص کودکان و نوجوانان می باشد .آموزش عبارت است از هرگونه فعالیت یا تدبیر از پیش طرح ریزی شده ای که هدف آن آسان کردن یادگیری در یادگیرندگان است .در این میان برای تغییر و تعدیل رفتار فراگیران، نقش اساسی بر عهده ی آموزش و پرورش است،
نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه، کتاب و معلم، محورهای اساسی آموزش و یادگیری اند و با توجه به آن که در بسیاری از موارد، کتاب درسی تنها رسانه ی آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه ی درسی، انواع ارزشیابی های تحصیلی، آزمون ها و گز ینش های متعدد بر مبنای محتوای کتاب های درسی صورت می پذیرد، کتاب به منزله ی برنامه آموزشی جای تتبع فراوان دارد
کتابهای درسی به خا طر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط مشی آموزشی دارند، کانون توجه دست اندرکاران آموزش و پرورش می باشند. اهمیت کتابهای درسی در نظام های آموزشی متمرکز مثل ایران که تقریبا تمام عوامل آموزشی براساس محتوای آن تعیین و اجرا می شود بیش از سایر انوا ع نظام های آموزشی است، و به خا طر همین اهمیت بیش از انداره است که صرف وقت نیروهای متخصص در ارزشیابی و تحلیل کتاب های درسی می تواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات جاری آموزش باشد
نتایج مطالعات مختلف نشان داده است که کتاب درسی تاثیر مستقیمی بر جریان تدریس و یادگیری دارد. برای مثال تحقیقات هریسون در این باره که متون درسی به چه صورت می تواند بر رفتار معلم و فراگیر تاثیر بگذارد به این نتیجه رسیده است که همانگونه که یک کتاب مناسب می تواند موجب تسهیل جریان یادگیری شود، یک کتاب نامناسب که دارای ابهام باشد نیز به همان اندازه می تواند فرایند یادگیری را مختل و مانع فعالیت های آزادانه و ابتکاری معلم در هنگام تدریس شود
بنابراین برای اطمینان از مناسب بودن کتاب برای معلم و فراگیر نیاز به تحلیل محتوای آن داریم .دریکی از مباحث، تحلیل محتوا اینگونه تعریف شده است " :تحلیل محتوای کتاب درسی، یک روش پژوهش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتاب ها و متون برنامه درسی و یا مقایسه پیام ها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی است" . این تحلیل به برنامه ریزان و مؤلفان کتاب های درسی کمک می کند تا در هنگام تدوین، گزینش و انتخاب محتوای کتاب های درسی دقت بیشتر نموده تاضمن تسهیل یادگیری زمینه ی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را فراهم آورند.
همچنین با آگاهی از نقش و اهمیت کتاب های درسی در پیشرفت امر آموزش و با توجه به تغییر نظام های آموزشی ضروری است تا به ارزیابی کتاب های درسی و تحلیل محتوای آن ها پرداخته شود .در ادامه به روش ویلیام رومی که در تحلیل کتاب مطالعات اجتماعی ششم ابتدایی به کار گرفته شده، اشاره خواهد شد و نتایج به دست آمده را شرح خواهیم داد.
پیشینه تحقیق
تحقیقات زیادی پیرامون تحلیل محتوا صورت گرفته است :
دهقانی - - 1383 به بررسی میزان فعال و غیر فعال بودن محتوای کتاب هدیه های آسمانی و کتاب کار پایه ی چهارم ابتدایی پرداخته است .نتایج این پژوهش حاکی از آن است که متن و تصاویر کتاب هدیه های آسمانی و کتاب کار پایه ی چهارم ابتدایی 1383 -84با ضریب درگیری 0/25 و0/31 به روش غیر فعال پرسش های هر دو با ضریب درگیری 0/57 به روش فعال تدوین شده است .کرمی، اسد بیگی - 1392 - در پژوهشی تحت عنوان "تحلیل محتوای کتاب ریاضی پایه اول متوسطه براساس روش ویلیام رومی و حیطه شناختی بلوم" به این نتیجه رسیدند که تعداد تمرین ها و فعالیت ها و مسائل در سطوح بالای حیطه شناختی بسیار اندک است و صرفا در سطح درک و فهم است. بنابراین دانش آموزان را برای یادگیری فعال درگیر نمی کند .
عابدینی بلترک و نیلی - - 1393 در پژوهشی تحت عنوان "تحلیل جایگاه سازنده گرایی به عنوان رویکرد نوین یادگیری در کتاب های ابتدایی سال تحصیلی " 1388 بدین نتیجه دست یافته اند که در توجه به مولفه ی مشارکت فعال دانش آموزی کمترین توجه به کتاب های هدیه های آسمانی - کتاب کار - و قرآن مشاهده شده و در مولفه ارزشیابی تکوینی نیز کمترین توجه در هدیه های آسمانی - اصلی و کتاب کار - و قرآن مشاهده گردید. این نتیجه حاکی از آن است که در مقایسه، کتاب هدیه های آسمانی با سایر کتب دوره ابتدایی - در مولفه مشارکت فعال، نقش تسهیل گری معلم و ارزشیابی تکوینی - کمترین توجه را شامل شده است.
روش تحقیق
نوع تحقیق در این پژوهش توصیفی و روش آن، روش تحلیل محتوا بر اساس روش ویلیام رومی است. جامعه ی پژوهش، کتاب مطالعات اجتماعی پنجم ابتدایی سال تحصیلی 95-1394 می باشد که به دلیل محدود بودن جامعه، کل کتاب به عنوان نمونه مورد بررسی قرار می گیرد. واحد مورد مطالعه، درس های مندرج در کتاب یاد شده می باشد و واحد تجزیه و تحلیل، جمله، پرسش ها و تصاویر کتاب است .کل محتوا بر اساس دو مقوله ی فعال و غیر فعال تفکیک می شود. مالک تشخیص مقوله های فعال و غیرفعال تقسیم بندی ویلیام رومی - - 1968 است.
از تقسیم تعداد مقوله های فعال بر غیرفعال ضریب درگیری دانش آموز پدید می آید. در صورتی که ضریب درگیری مابین 0/4 و 1/5 باشد محتوای کتاب فعال و در صورتی که کمتر از 0/4 باشد کتاب غیر فعال است. در این صورت هر کتاب درسی باید حداقل 30 درصد و حداکثر 70 درصد به ارائه مطالب بپردازد. اما اگر فراسوی این محدوده ارائه شود کتاب غیر ععال است زیرا ا اگر کمتر از 30 درصرد مطلرب ارائه شود، کتاب سر تا سر به سوالات و مسائلی توجه دارد که دانش آموز خمیر مایهی اولیه ی را برای درک و پاسخگویی بره آنها دارا نیست و اگر بیش از 70 درصد مطالب کتاب و حقایق و اطلاعات باشد، فقط بر انتقال و انباشت ذهنی ا طلاعات تکیه دارد و نمی توان آن را محتوایی فعال نامید.
تحلیل متن
برای تحلیل متن، جملات هر درس بررسی می شود .در تحلیل مقوله ها و محاسبه ی شاخص درگیری با متن، مقوله های غیرفعال شامل A - بیان حقیقت - ، B - بیان نتایج یا اصول کلی - ، C - بیان تعاریف - ، و مقوله های فعال شاملD - سوال هایی که پاسخ آنها در متن وجود دارد - ، و E - سوال هایی که پاسخ انها بعد از خواندن متن می باشد - ، F - سوالهایی به منظور جلب توجه - ، G - سوال های عملی - ، H - نتایج به دست آمده توسط دانش آموز - ، I - سوال هایی با هدف پیوند مطالب جدید و قدیم - ، J - جنبه ادبی - که از تقسیم مقوله های فعال بر غیر فعال ضریب درگیری به دست می آید.
