بخشی از مقاله
چکیده
نظام آموزش و پرورش کشور برای روزآمد کردن کتاب های درسی نیازمند بازنگری کارشناسی شده در محتوای کتاب ها است. در این تحقیق میزان فعال و غیر فعال بودن محتوای کتاب مطالعات اجتماعی چهارم ابتدایی مورد بررسی قرار می گیرد.مطالعات اجتماعی دانشی است که از انسان، روابط او با محیط های اجتماعی، فرهنگی و طبیعی تحولات زندگی بشر در گذشته، حال و آینده وجنبه های گوناگون آن - سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی - بحث می کند.کتاب های مطالعات اجتماعی به این دلیل که بر بینش و تفکر دانش آموزان تأ ثیر مستقیم می گذارد، مستلزم بازاندیشی و بازآفرینی است، تا متن، پرسش و تصاویر به نحوی ارائه شوند که دانش آموز را فعالانه درگیر کرده، او را به سوی تفکر ا نتقادی سوق دهند.
دراین راستا ،خوشبختانه طی سال های اخیر تغییرات مهمی در کتاب های دوره ابتدایی و کتاب های مطالعات اجتماعی صورت گرفته است. از آنجا که این کتاب ها تازه تألیف یافته اند، انجام تحقیقات در باره متن، پرسشها و تصاویر این کتاب ها به اصلاح و روزآمد کردن آن ها کمک خواهد کرد . حوزه مطالعه شامل کتاب مطالعات اجتماعی چهار م ابتدایی است . واحد مطالعه، درسهای مندرج درکتابهای یاد شده است.
واحد تجزیه و تحلیل ، متن, پرسش و تصویر است که بر اساس مقوله های فعال و غیرفعال تحلیل و ضریب درگیری آن مشخص شده است . نتایج به دست آمده نشان می دهد که متن کتاب مطالعات اجتماعی بیشتر به بیان حقایق و ارائه اطلاعات می پردازد و غیر ویا می باشد . فرمول ضریب درگیری برای پرسش ها نشان می دهد که پرسشهای کتاب به روش غیر فعال و همچنین تصاویرکتاب مطالعات اجتماعی به شکل غیر فعال طرح شده اند .
مقدمه
برنامه و محتوای کتاب درسی، یکی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است و در تحقق اهداف آموزش و پرورش نقش اساسی دارد. از آنجا که نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه، کتاب و معلم، محورهای اساسی آموزش و یادگیری اند و با توجه به آن که در بسیاری از موا ر د، کتاب درسی تنها رسانه آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآ یند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه درسی، مفاهیم و ارزشهای مطرح شده در آن صورت می پذیرد و از سوی دیگر، انواع ارزشیابی های تحصیلی، امتحانات و گزینشهای متعدد برمبنای محتوای کتاب های درسی صورت می گیرد، نقش کتاب به منزله برنامه آموزش بسیار مهم تلقی شده، جای تعمق، بررسی و تتبع فراوان دارد .
بازنگری، تجدید نظر و اصلاح برنامه و محتوای کتاب های درسی، زمینه رشد و پیشرفت تحصیلی را فراهم می آورد . محتوای مطلوب کتا ب های درسی می تواند دانش آموزان را به چالش فکری وا دارد و از جمو د فکری و ذهنی رها سازد و پاسخگوی نیازمندی های عصر جدید انسانها باشد. با توجه به اهمیت اجتماعی بودن افراد در مقاطع گوناگون تحصیلی، محتوای مواد آموزش مطالعات اجتماعی لازم است متناسب با شرایط سنی و پاسخگوی نیازهای دانش آموزان باشد . علاوه بر این، محتوای کتابها ی اجتماعی باید دانش آموز را فعالانه در فرآ یند یادگیری درگیر کند و آنان را به تفکر و تعقل درباره مطالب ارائه شده وادار کند.
دوره ابتدایی برای دانش آمو زان، مقطعی سر نوشت ساز است و شالوده شخصیتی و فکری افراد پی ریزی می شود. برخی از دروس برای دانش آموزان جالب و دوست داشتنی است و این علاقه به دروس خاص ممکن است، مسیر تحصیل و شغلی افراد را تغییر دهد . آنچه که علاقه مندی دانش آموزان را به برخی کتابها ی درسی بر می انگیزد، به عوامل مختلفی، از جمله معلم، روش تدریس و کتاب درسی بستگی دارد .
کتاب درسی از اجزای مختلفی تشکیل شده است :جلد، متن، تصویر، پرسشها، رنگ و فونت حروف . هرچه این اجزا، بویژه متن، پرسشها و تصاویر فعال تر باشد، میزان انگیزه و علاقه به درس نیز افزایش می یابد و آن درس می تواند در زندگی دانش آموز مؤ ثر تر باشد .شیوه تدوین فعال محتوا بر نقش یادگیرنده در آموزش و افزایش این نقش تأ کید دارد و از وی می خواهد که در پاسخ گویی به سؤالها، اطلاعات و مفروضات را تجزیه و تحلیل کند و نتایج حاصل کار خود را بیان کند و درباره سؤ الایی که پاسخ آنها صریحا داده نشده است، فکرکند و جواب دهد. شیوه تدوین غیرفعال بر بیان حقایق و اصول کلی و تعاریف استوار است.
این تحقیق در نظر دارد به تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی بر اساس میزان فعال و غیرفعال بودن محتوا بر اساس روش ویلیام رومی بپردازد . به عبارتی، این تحقیق بر آن است تا میزان فعال و غیرفعال بودن کتاب فوق و نیز میزان درگیری دانش آموزان را نسبت به متن، پرسشها و تصاویر بررسی کند تا تدوین کنندگان کتابها با بهره گیری از یافته ها و نتایج این تحقیق، کتابها را مورد تجدید نظر قرا ر داده، زمینه لازم را برای فعال تر شدن متن، پرسش و تصاویر کتابها ی دینی فراهم کنند .
سؤالهای تحقیق
-1 میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در متن کتابمطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟
-2 میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در پرسشهای کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟
-3 میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در تصاویر کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی تا چه حد است؟
-4 شاخص درگیری دانش آموزان با متن، پرسشها و تصاویر کتاب های هدیه های آسمانی و کتاب کار تا چه حد است؟
روش تحقیق
حوزه مطالعه شامل کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی است . واحد مطالعه، درس ها ی مندرج در کتاب ها ی مذکور است . واحد تجزیه و تحلیل، جمله، پرسش و تصویر است . بدین ترتیب که همه جملات، پرسش ها و تصاویر مندرج در درس ها ی کتاب مطالعات اجتماعی از نظر شاخص ها ی مربوط به دو مقوله فعال و غیرفعال بودن تجزیه و تحلیل شده است . روش گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات : روش گردآوری اطلاعات روش تحیل محتوا است .
تحلیل محتوا یک روش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتابها و متون برنامه درسی و یا مقایسه پیامها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی است.در روش تحلیل محتوا، سعی می شود اطلاعات کیفی به داده های کمی تبدیل و سپس تجزیه و تحلیل گردد. روشها ی گو ناگونی برای تحلیل محتوای کتابها ی درسی با توجه به نوع و هدف تحلیل وجود دارد که در این پژوهش از فرمول ویلیام رومی برای میزان پژوهشی بودن متن کتابها ی درسی استفاده می شود.
ویلیام رومی یکی از صاحب نظران تعلیم و تربیت کتاب خود را بنام - - تکنیک های پژوهشی در آموزش علوم - - را در سال 1986 ارائه کرد. روش او چنانکه خود او معتقد است، یک روش تحلیل کمی است. که به توصیف عینی و منظم محتوای آشکار مطالب درسی و آزمایشگاهی می پردازد .مراحل اصلی تحلیل محتوا عبارتند از: تعیین هدف، نمونه گیری، رمزگذاری و مقوله بندی طبقه بندی مقوله ها، ارزیابی عینی طبقه ها. درباره هدف روش تحلیل محتوای ویلیام رومی می توان گفت که هدف آن بررسی این موضوع است که آیا کتاب و یا محتوای مورد نظر، دانش آموزان را به طور فعال با آموزش یادگیری درگیر می نماید؟ به عبارت دیگر هدف این است که بسنجیم آیا کتاب به شیوه فعالی ارائه و تدوین و تنظیم شده است یا خیر؟
درباره نمونه گیری نیز همانند سایر روش های دیگر پژوهش، اگر جامعه آماری وسیع باشد می توان دست به نمونه گیری زد و چنانچه جامعه آماری مورد نظر وسعت چندانی نداشته باشد، می توان از تمام جامعه به عنوان نمونه استفاده کرد. در مرحله سوم محتوا کد گذاری و مقوله بندی می شود که ویلیام رومی برای تحلیل محتوای کتابهای درسی ابتدا محتوا را به سه قسمت متن کتاب درسی، تصاویر، سوالات تقسیم می کند و سپس برای هر قسمت مقوله هایی را تعریف می کند.
درباره قسمت اول، یعنی متن کتاب درسی، ده مقوله تعریف می کند. در ارتباط با قسمت دوم یعنی تصاویر چهارمقوله، و در مورد قسمت سوم سوالات چهار مقوله کد گذاری می شود . مهم ترین اصل در مقوله بندی این است که تحلیل گر از یک سو بایستی متغیرهایی را که با آن سر و کار دارد به وضوح تعریف نماید و از سوی دیگر باید شاخص هایی که اطلاعات محتوا بر اساس آن در مقوله قرار می گیرند تعریف کند به عبارت دیگر مقوله ها بایستی منعکس کننده هدف پژوهش باشند.
درباره روش ویلیام رومی می توان اظهار داشت که این اصل تا حد زیادی مراعات شده است و مقوله ها منعکس کننده هدف پژوهش هستند برای اثبات آن می توان مثالی از مقوله های آورده شده در روش وی را ذکر نمود:
در قسمت تصاویر اگر به مقوله b توجه شود: - - از فراگیر خواسته شده که با استفاده از مفروضات داده شده فعالیت یا آزمایشی را انجام دهد. - - ملاحظه می شود که در این مقوله تحرک و فعالیت و انجام کار برای فراگیر مطرح است این مقوله را ویلیام رومی جزء مقوله های فعال آورده است با دقت در این مقوله مشخص می شود که با هدف پژوهش که سنجش ارائه محتوای فعال است کاملا هماهنگی دارد. این اصل درباره سایر مقوله ها مطرح است و می توان آن را به سایر مقوله ها تعمیم داد .
در مرحله چهارم طبقه بندی مقوله ها، ویلیام رومی، مقوله را به سه طبقه تقسیم می نماید، طبقه فعال، طبقه غیر فعال، طبقه مقوله های خنثی. در طبقه های فعال، دانش آموز با فعالیت های علمی و بطور کلی با یادگیری و آموزش درگیر است و چون مستلزم فعالیت فراگیر است و یادگیری فعال را ارائه می دهند به آنها مقوله های فعال گفته می شود. در طبقه ها غیر فعال دانش آموز مشغول فعالیت های علمی به معنی واقعی نمی باشد و کتاب هایی که روی این مقوله ها تاکید نمایند کتاب های غیر پژوهشی خواهند بود.
