بخشی از مقاله
چکیده
یکی از نیاز های اساسی نظام آموزش و پرورش هر کشور تدوین و تنظیم کتاب هاب درسی می باشد. تدوین کتاب های روز آمد باعث میشود که دانش آموزان با سیر تحول جهان همگام شوند و نظام آموزش وپرورش برای روزآمدکردن کتاب ها نیازمند بازنگری درمحتوای کتاب ها است.
هدف از پژوهش حاضر که در زمره پژوهش های کیفی - تحلیلی هست، تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی چهارم دبستان - متن-تصاویر-پرسش ها - از منظر فعال و غیر فعال بودن براساس روش ویلیام رومی در سال تحصیلی -1394 1395 بود
جامعه ی مورد مطالعه در این پژوهش کتاب مطالعات اجتماعی چهارم دبستان است. بخش هایی از کتاب به عنوان نمونه به طور صورت تصادفی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. ابزار گرد آوری اطلاعات سیاهه ی تحلیل مبتنی بر روش ویلیام رومی است که براساس مبانی نظری تهیه و روایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تایید شده است. نتایج به دست آمده نشان میدهد مطالعات اجتماعی چهارم دبستان در روش ویلیام رومی از لحاظ متن غیر فعال است و از لحاظ تصاویر فعال است. در پایان پیشنهادات کاربردی برای بهتر شدن این کتاب ارائه گردیده است.
مقدمه
برنامه ومحتوای کتاب درسی یکی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است و در تحقق اهداف آموزش وپرورش نقش اساسی دارد پس نیاز است تا محتوای کتب درسی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرند تا با باز نگری و تجدید نظر و اصلاح برنامه ومحتوا ی کتب درسی زمینه رشد وپیشرفت تحصیلی را فراهم آورد .یکی از مهمترین برنامه های درسی در مدارس اب تدایی آموزش مطالعات اجتماعی است. درس علوم اجتماعی در مقاطع مختلف ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان بخش مهمی از فعالیت اساسی و هدفداری است که تحت عنوان »جامعه پذیری کودکان و نوجوانان« می توان آن را جمع بندی و خلاصه نمود.
در سطوح ابتدایی سعی شده است مطالب اجتماعی به صورت کمی ارائه شود زیرا در این مقطع هنوز دانش آموز قادر به تفکیک ودرک بسیاری از مطالب به صورت مجزا نیست. بنابر این آنچه که لازم است تا یک کودک بتواند ارتباط درستی با پیرامون خود برقرار کند با هم به او ارائه می شود.دروس مطالعات اجتماعی مجموعه ای بسیار ساده از موضوعات متفاوت مانند تاریخ ، جغرافیا ، اقتصاد ، مردم شناسی ، جامعه شناسی و روان شناسی می باشد که در ارتباط با انسان است.
این علوم بدون این که هویتشان زیر سوال برود همگی با هم به کودک آموزش داده می شود.فردی از نظر اجتماعی رشد یافته است که به راحتی بتواند با استفاده از مهارتهای اجتماعی با دیگران ارتباط برقرار کند یعنی با دیگران زندگی کند و سازگاری داشته باشد. رشد اجتماعی مهمترین جنبه شخصیتی افراد است که هر قدر فرد سازگارتر و دارای روابط اجتماعی قوی تر باشد می تواند در بستر اجتماع از نظر شخصیتی، شغلی موفق تر باشد. به دلیل اهمی ت کاربرد این درس در زندگی روزمره دانش آموز و به به روز شدن این درس در زمینه های جغرافیا و اجتماعی و ...نیاز به تحلیل محتوا در این درس یه خوبی حس مشود. نوع تحقیق در این پژوهش کیفی-تحلیلی و روش آن تحلیل محتوا و با استفاده از تکنیک ویلیام رومی انجام شده است.
سوال پژوهشی:
میزان پویایی محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی - متن،تصویرو تمرین - و فعال کردن دانش آموزان در فرآیند یادگیری، چقدر است ؟
بیان مسئله:
در چند دهه اخیر تغییراتی مهم در برنامه های نظام آموزشی صورت گرفته است که این تغییرات بیشتر برای فعال بودن و شرکت کردن بیشتر دانش آموزان در فعالیت های آموزشی بوده است. قبل از این دانش آموزان را فقط مصرف کنندگان بی چون و چرا تلقی می کردند که در انجام تغییرات در کتب درسی توجه زیادی به درگیری و میزان ارتباط آن محتوا با فراگیران نمی شد.
از آن جا که دانش به سرعت رو به افزایش است موضوع درسی مورد استفاده مدرسه به تندی میتواند متروک شود بنابراین باید در انتخاب محتوا دقت شود و لازم است محتوا متناسب با تغییرات علم تغییر کند و همچنین محتوایی مهم در کتاب درسی تدوین شود.
کتاب درسی یکی از مهم ترین منابع یادگیری درنظام اموزشی است و مواد اصلی برنامه ی درسی را تشکیل میدهد پژوهش پیرامون تحلیل کتاب های درسی نیز تلاش ارزنده ای است زیرا معلمان و دانش اموزان زیادی از ان بهره میبرند و این مطالعات در طراحی فرصت های مناسب یادگیری برای دانش اموزان تاثیرگذار است همچنین مطالعه و بررسی کتاب های درسی میتواند ارتباط برخی از مشکلات یادگیری دانش اموزان با برنامه درسی را اشکار نماید و کمک میکند که مفاهیم برنامه ی درسی به شکل مناسبی در کتاب های درسی گنجانده شود.
یافتن نسبت بین اهداف و محتوا به منظور بهبود محتوای موجود، علت اصلی تحلیل محتوا خواهد بود اما موضوع به همین جا ختم نمی شود چنانچه در تعاریف مختلف از محتوا نیز مشاهده شد. محتوا دارای عناصر متعدد و پیچیده ای است ضمن آنکه جنبه های مختلفی را نیز در بر دارد. از ای ن رو یکی از دلایل تحلیل محتوا تشخیص این عناصر و آن جنبه هاست.
مسلما در صورتی که اجزای مختلف محتوا شناخته شده و دسته بندی گردد درک آن ساده تر و انتقال آن مقدورتر خواهد بود. با تحلیل محتوا نقاط ضعف محتوا اشکار تر شده ضرورت پیروی یا ایجاد یک برنامه ی استاندارد بیشتر احساس میشود. کشور های موفق در ازمون تیمز کشور هایی بوده اند که در زمینه ی تدوین استاندار های اموزشی یا چارچوب برنامه ی درسی پیشگام بوده اند.[3] این پژوهش در نظر دارد به بررسی و تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی - متن ، پرسش ها و تصاویر - از منظر فعال و غیر فعال بودن براساس روش ویلیام رومی در سال تحصیلی 95-94 بپردازد.
تعریف تحلیل محتوا
تحلیل محتوا »هرفنی است که به کمک آن ، ویژگی های خاص پیام ها را به طورنظام یافته و عینی مورد شناسایی قرار می دهند.
« کرلنگر بر این باور است که تحلیل محتوا دارای ویژگی های زیر میباشد:
الف - تحلیل محتوا روشی نظام مند است؛ به این معنا محتوایی که قرار است مورد ارزیابی قرار گیرد، باید براساس قواعد روشن و ثابتی برگزیده شود.
ب - تحلیل محتوا روشی عینی است ؛ بنابراین ، ساخته های ذهنی پژوهشگر نباید در آن دخالت داشته باشد.
ج - از آن جایی که تحلیل محتوا کمی است ، هدف اصلی تحلیل محتوا بازنمایی دقیق مجموعه ای از پیام می باشد.
فن پژوهش عینی، اصولی و احتمالا کمی در محتوا به منظور تفسیر آن را تحلیل محتوا می گویند. تفکر بنیادی تحلیل محتوا عبارتست از قرار دادن اجزای یک متن - کلمات، جملات، پاراگراف ها و امثال هم بر حسب واحد هایی که انتخاب می شوند - در مقولاتی که از پیش تعیین شده اند .البته تحلیل محتوا تنها محدود به متن و نوشته نمی شود، بلکه می تواند شامل سایر مطالب از جمله تصاویر، نقشه ها و نقاشی هاو نمودارها نیز باشد.
تحلیل محتوا به روش ویلیام رومی
این روش از نوع تجزیه و تحلیلکمّی است که در آن میزان یادگیری دانش آموزان در فرایند یادگیری را ارزیابی می کنند و به توصیف عینی و منظم محتوای آشکار مطالب درسی می پردازد. در این روش از نسبت جملات فعال و درگیر کننده به جملات غیر فعال می توان میزان این درگیری را دریافت . هرچند این روش همه ی ابعاد را در بر نمی گیرد، اما یکی از بهترین تکنیک های موجود برای تعیین فعال سازی دانش آموزان است.
ضریب درگیری از نظر رومی ، عددی که از تقسیم مقوله های فعال به غیر فعال برای هر جزء کتاب بدست می آید. برای تحلیل محتوا می توان تمام صفحات و یا بخشی از آن را مورد ارزیابی قرار داد. درباره هدف روش تحلیل محتوای ویلیام رومی می توان گفت که هدف آن بررسی این موضوع است که آیا کتاب یا محتوای مورد نظر ، دانش آموزان را به طور فعال با آموزش درگیر می کند . به عبارت دیگر، هدف این است که بسنجیم آیا کتاب به شیوه فعالی ارائه و تدوین و تنظیم شده است یا خیر
روش تحقیق :
نوع تحقیق در این پژوهش کیفی -تحلیلی و روش آن تحلیل محتوا و با استفاده از تکنیک ویلیام رومی انجام شده است. برای بدست آوردن جامعه ی آماری و آمار گیری از کتاب مطالعات اجتماعی چهارم دبستاندر این تحقیق به ترتیب زیر عمل شده است :
ابتدا به طور تصادفی 10 صفحه از کتاب را مشخص کردیم و در هر صفحه ای 25تا جمله پیش رفتیم و هر جمله ای را در یکی از مقوله های ویلیام رومی قرار دادیم.به همین ترتیب 10 تصویر را به طور تصادفی انتخاب کرده و در یکی از مقوله ها جای دادیم. پس از این کار با استفاده از فرمول ویلیام رومی میزان درگیری دانش آموزان با هر مقوله را که نشان دهنده ی فعال بودن و یا نبودن آن مقوله است را پیدا کردیم ودر آخر از جدول فراوانی مقوله های فعال وغیر فعال و همچنین نمودار های درصدی به محاسبه ی ضریب درگیری متن و تصاویر استفاده کردیم بنابراین جامعه پژوهش، کتاب مطالعات اجتماعی چهارم دبستان 1395-1394می باشد که به علت محدود بودن جامعه ، کل کتاب به عنوان نمونه مورد بررسی قرار می گیرد.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و تعیین ضریب درگیری ویلیام رومی
روش گردآوری اطلاعات روش تحلیل محتواست در روش تحلیل محتوا ، سعی می شود اطلاعات کیفی به داده های کمی تبدیل و سپس تجزیه و تحلیل گردد . در روش تحلیل محتوا ، اولین قدم شناسایی مقوله های مورد بررسی و تهیه فهرستواره ای از شاخص های این مقوله هاست.سپس محتوا ، براساس فهرستواره تهیه شده به وسیله پژوهشگران تحلیل می گردد و میزان شاخص های هر مقوله درمحتوا تعیین و با روش های آماری تجزیه و تحلیل می گردد.
ویلیام رومی محتوای هر کتاب را به سه مقوله ی متن، تصاویر و پرسش تقسیم کرده است که هر یک از این مقوله ها برای اینکه مورد تحلیل و بررسی دقیق تر قرار گیرند خود دارای قسمت های مختلفی می شوند به این ترتیب که متن خود دارای 10 قسمت ،تصاویر4 قسمت و پرسش ها دارای 4 قسمت، با توضیحات مختص به خود هستند که در ادامه ی تحقیق و در جای خود به آنها خواهیم پرداخت. نکته ی دیگر که در جای خود بسیار مهم است این است که محقق برای تحلیل یک محتوا ابتدا باید مقوله های متن، تصاویر وپرسش ها را به درستی تشخیص دهد واز ان مهمتر این است که با توجه به اطلاعات هر کدام از این مقوله ها فعال، غیر فعال وخنثی بودن هر مقوله را شناسایی کند.
مقوله ها به سه قسمت فعال، غیر فعال و خنثی تقسیم می شوند:
-1 مقوله های فعال : این نوع مقوله ها دانش آموزان را به فعالیت یاد دهی-یا دگیری و تحقیق وپژوهش دعوت میکنند.
-2 مقوله های غیر فعال: در این نوع مقوله ها دانش آموزان به معنای واقعی مشغول به فعالیت های علمی-پژوهشی نمیشود.
-3 مقوله های خنثی : مقوله هایی هستند که که در ارزشیابی و همچنین تحلیل محتوا نقش مهمی ندارند واز آنها در ارزشیابی وتحلیل محتوا چشم پوشی میشود
نکته : در مطالعات اجتماعی چهارم دبستان تعداد پرسش ها به دلیل نداشتن سولات پایان فصل و با توجه به روش ویلیام رومی صفر میباشد در نتیجه در این تحلیل مورد بررسی قرار نگرفته اند و تمامی پرسش های داخل متن در قالب متن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند.
ارزشیابی متن درس
-1 به طور تصادفی ده صفحه یا صفحات بیشتری از قسمت های گوناگون یک کتاب را انتخاب کرده و علامت گذاری نمایند.
-2 در هر یک از صفحات انتخابی، 25 جمله یا بیشتر را مطالعه نموده و هر کدام را در یکی از مقوله های زیر قرار دهید. این جملات شامل عناوین، شرح زیر تصاویر و پیشگفتار و یا مقدمه های فصول نمی شود.
- a بیان حقیقت: بیان حقیقت عبارتست از بیان ساده مفروضات و یا مشاهداتی که بوسیله فرد دیگری غیر از دانش آموز انجام پذیرفته است.
- b بیان نتایج یا اصول کلی - تعمیم ها - : منظور از بیان نتایج یا اصول کلی عبارتست از نظرات ارائه شده توسط نویسندگان کتاب درباره ارتباط بین مفروضات و موضوعات مختلف.
- c تعاریف : منظور جملات یا جمله ای است که برای توصیف و تشریح یک واژه یا اصطلاح آورده می شود.
- d سوالاتی که در متن مطرح شده و جواب آنها بلافاصله بوسیله مولف داده شده است.
- e سوالاتی که ایجاب می کند دانش آموز برای پاسخ به آنها مفروضات داده شده را تجزیه و تحلیل نماید.
- f از دانش آموز خواسته شده که نتایجی را که خود او بدست آورده بیان نماید.
- g از دانش آموز خواسته شده که آزمایشی را انجام داده و نتایج حاصل از آن را تحلیل نماید و یا اینکه مسائل عنوان شده را حل کند
- h سوالاتی که به منظور جلب توجه دانش آموز ارائه شده و جواب آنها بلافاصله بوسیله نویسنده کتاب در متن نیامده است.
- i از دانش آموز خواسته شده است که تصاویر یا مراحل انجام یک آزمایش را مورد ملاحظه قرار دهدو بطور کلی جملاتی که در هیچکدام از مقوله های فوق نگنجد در این مقوله جای می گیرد .
- j سوالات مربوط به معانی بیان از مقوله های ده گانه فوق، مقوله های a و b و c و d جزء مقوله های غیر فعال به حساب می آیند و مقوله های e و f و g و h جزء مقوله های فعال قلمداد می گردند. دو مقوله آخر یعنی i و j از مقوله های خنثی هستند که نقش مهمی در ارزیابی کتاب ندارند و بنابراین می توان از آنها در امر ارزشیابی و تحلیل، چشم پوشید و صرفنظر کرد. به منظور محاسبه ضریب درگیری دانش آموز با متن و یا به منظور سنجش سطح فعالیت فراگیر می توان مجموع مقوله های فعال را بر مجموع مقوله های غیر فعال تقسیم نمود:
ضریب درگیری دانش آموز با متن = مجموع مقوله های فعال تقسیم برمجموع مقوله های غیر فعال
ارزشیابی تصاویر و اشکال
تصاویر هم مانند متن در یکی از این چهار مقوله میگنجد:
- a تصویری که از آن فقط برای تشریح موضوع خاصی استفاده شده است.
- b تصویری که از دانش آموز می خواهد تا با استفاده از موضوعات داده شده فعالیت یا آزمایشی را انجام دهد.
- c تصویری که برای تشریح شیوه جمع آوری وسایل یک آزمایش آمده است.
- d تصویری که در هیچکدام از مقوله های فوق نگنجد.
از مقوله های چهارگانه فوق، مقوله a ، غی ر فعال و b مقوله فعال قلمداد می شود و مقوله های c و d مقوله های خنثی هستند. برای محاسبه ضریب درگیری، در اینجا نیز مقوله فعال بخش بر مقوله غیر فعال می شود.
ضریب در گیری دانش آموز با تصویر = مقوله های فعال تقسیم بر غیر فعال ضریب درگیری کمتر از 0/4 بیانگر این است که کتاب فقط به ارائه اطلاعات علمی می پردازد و از فراگیران می خواهد تا در پی حفظ کردن مطالب علمی ارائه شده باشند. چنین کتابی در زمره کتاب های غیر پژوهشی به حساب می آید که در آن دانش آموز هیچگونه نقش فعالی را در امر یادگیری به عهده ندارد و به او و به ذهن او به عنوان یک سیستم بانکی نگریسته می شود که همیشه در پی حفظ و نگهداری و بایگانی مطالب است
